3-ma’ruza tabiiy yuqori molekulyar (oligo va poli ) birikmalar disaxaridlar

Polisaxaridlar
Polisaxaridlar-yuqori molekulyar shakar (qand)ga o’xshamaydigan uglevodlar bo’lib, tarkibida o’ntadan to yuz mingtagacha monosaxaridlar (odatda geksozalar) qoldiqlarini saqlagan, glikozid bog’lar orqali bog’langan birikmalardir.
Muhim tabiiy vakillari: kraxmal, glikogen va selluloza. Bular tabiiy polimerlar (yuqori molekulyar birikmalar) bo’lib, ularning monomerlari glukozalardir. Ularning umumiy yempirik formulasi (C₆H₁₀O₅)_n.
Kraxmal
Issiq suvda kolloid yeritma hosil qiladigan, sovuq suvda yerimaydigan, hidsiz, ta’msiz oq rangli amorf kukun. Kraxmal molekulasi α-D-glukopiranoza (α-glukoza) qoldiqlaridan tashkil topgan bo’lib, u bir jinsli modda yemas. Kraxmal: amiloza va amilopektin fraksiyadan tashkil topgan:

Shuning uchun kraxmal ham chiziqli, ham tarmoqlangan tuzilishga yega. Amiloza va amilopektin miqdorlari orasidagi nisbat turli o’simliklarda turlicha bo’lib, o’rtacha amiloza 20-30%, amilopektin 70-80% ni tashkil yetadi.


Amiloza
Amiloza molekulasi-juda uzun, tarmoqlanmagan (chiziqli) zanjirli polimer bo’lib, α-glukoza qoldiqlari (bir-biri bilan 1- va 4-uglerod atomlarining birikishidan hosil bo’lgan) dan iborat: Amilozaning o’rtacha molekulyar massasi 600 dan 500 minggacha oraliqda bo’ladi. Amiloza suvda yeriydi.
Amilopektin
Amilopektin molekulasi amiloza molekulasidan farq qilib kuchli tarmoqlangan. Amilopektin suvda yerimaydi.
Amilopektin molekulasida (bir-biri bilan nafaqat 1,4-bog’lar bilan balki, 1,6-bog’lar bilan ham bog’langan) glukoza qoldiqlari soni ko’proq bo’lib, uning o’rtacha molekulyar massasi 100 mingdan 1 mln gacha bo’ladi. Amilopektin yod bilan binafsha rang beradi.
Kraxmal qandolatchilik (konditer) da, yetil spirti, n-butil spirti, aseton, limon kislota, gliserin va boshqalar ishlab chiqarishda muhim xom-ashyo hisoblanadi. Tibbiyotda to’ldirgich (maz va sepiladigan dorilar ishlab chiqarishda), yelimlovchi modda sifatida ishlatiladi.