3-мавзу: Фалсафанинг метод, конун ва категориялари. Тарихий жараёнда жамиятнинг маданмй ва маънавийкадриятлари. Жамият ва тарих фалсафаси

Тараққиёт - борлиқни, ундаги нарса ва ҳодисаларни қуйидан юқори ҳолатга томон ҳаракат қилиш жараёни бўлиб, бунинг натижасида эски сифат ўрнига янги сифат вужудга келади. Тараққиётнинг ибтидоси бўлганидек, интиҳоси ҳам бўлади. Бирор даврнинг тугаши янги даврнинг ибтидосини бошлаб беради. Янги даврда ўтган замоннинг баoзи хусусиятлари такрорланиши муқаррар.Тараққиётни турли методлар, назариялар ўрганади. Масалан: метафизика, диалектика, синергетика, мантиқ ва х.к. . Тараққиёт - борлиқ, ундаги нарса ва ҳодисалар миқдор ўзгаришларининг сифат ўзгаришларига ўзаро ўтиш, қарама-қаршиликлар бирлиги ва кураши, инкорни инкор жараёнидир. Тараққиёт оддий миқдор ўзгаришлари эмас, балки сифат ўзгаришларидир.Фалсафада шу асосда ривожланиш ва тараққиёт қонунлари тадқиқ этилади. Қонунлар борлиқдаги нарса ва ҳодисаларнинг алоқа ва боғланишлари ифодасидир.
Энг қадимги замонлардан буён одамлар борлиқдаги ҳодиса ва буюмлар орасида ўзаро боғланиш, ўзаро таъсир ва муносабатлар борлигини пайқаганлар. Бу - оламга тараққиёт нуқтаи назардан ёндашув натижаси эди.
«Диалектика» сўзи асли қадимги юнон тилига мансуб бўлиб, уни Шарқ мамлакатлари илмида, хусусан араб тилида илк бор Абу Наср Форобий «жадл», «жадли», «жадал» тарзида қўллаган. «Жадал» сўзи ҳаракат, тезлик, тезланиш, ривожланиш, ўзгариш, интилиш каби маъноларни англатади. Табиат ва жамиятдаги барча ҳодисалар недир бир нарсанинг таъсири, турткиси, агар у таркибли тизими бўлса, қисмларнинг ўзаро таъсири сабабли рўй беради².Бундай ёндашувнинг дастлабки намуналари зардўштийликнинг муқаддас китоби - «Авесто» да, кейинроқ Шарқ мутафаккирлари асарларида, ва ниҳоят, юнон файласуфлари ижодида учрайди.
«Авесто» ва «Метафизика» (Арасту) китобларида баён этилган диалектика Форобий, Ибн Сино ва бошқалар асарларида ривожлантирилиб, ҳозирги замонгача етиб келди ва ҳануз жаҳон фалсафасида асосий тамойиллардан муҳими сифатида хизмат қилиб келмоқда.
Президентимиз И.А.Каримов китобларида ҳозирги замон диалектикасининг асосий масалалари таъкидлаб ўтилган. Диалектиканинг ўзаги ҳисобланган зиддият ҳақида гапирар экан, И.А.Каримов шундай ёзади: «эндиликда ядро майдонларида бўлаётган қарашлар кўп нарсани ҳал қилади... Аслида ҳаётнинг ўзи турли-туман ғоялар курашидан, баҳсу мунозаралардан иборат. Тараққиётнинг маъно-мазмуни, керак бўлса, фалсафаси ҳам ана шунда». «Миллион-миллион одамларнинг қалбидаги эзгу интилишларини, уларнинг ҳаёт мазмунини ифода қилиш осон эмас. Бунинг учун биз диалектика қонуниятини, яъни муайян бир шахс билан бутун бир халқ орзу-интилишларини уйғун ҳолда қандай акс эттириш масаласини яхши тушуниб олишимиз зарур»¹.
Тараққиёт ва ўзаро алоқадорликнинг фалсафий ғоялари дастлаб стихияли шаклда ифода этилган эди. Сўнгра узоқ тарихий тараққиёт натижасида оламни билиш назарияси ва методологияси сифатида таркиб топади ва ривожланади. Тараққиётнинг қонунлари ва категориялари фалсафа илмининг буюк донишмандлари томонидан кашф этилган.Қонун нима?