3-Mavzu: Tuproq strukturasi, suv xossalari, tuproqning havo xossasi va havo rejimi reja

Tuproq havosining tarkibi.
Fransuz olimi J.Bussengo va Levi tuproq havosi tarkibida: O₂-10,35 - 20,03, N₂ - 78,8 - 80,24, CO₂-0,74 - 9,74 foiz oralig’ida bólishligini aniqladi. Tuproqdagi erkin havo atmosfera havosi bilan doim aloqada bólishiga qaramasdan ózining qator xususiyatlari bilan xarakterlanadi. Atmosfera havosining tarkibi deyarli barqaror bólib, uning asosiy komponentlari uncha ózgarmaydi. Atmosfera havosining tarkibi hajmiy foizda quyidagicha: azot (N₂) 78,08, kislorod (O₂) 20,95, argon (Ar) 0,93 va karbonat angidridi (CO₂) 0,03.
Tuproq havosining tarkibi ózgaruvchan bóladi. Tuproq havosidagi O₂ va CO₂ ayniqsa dinamik holda bólib, kislorodning sarflanishi va karbonat angidridining hosil bólish jarayonlari hamda atmosfera orasidagi gaz almashuv tezligiga kóra, uning miqdori keskin ózgaradi. Tuproq havosida atmosferadagiga nisbatan CO₂ miqdori ónlab va yuzlab marta kóp bólishi, kislorodning konsentrasiyasi esa 20,9 dan 15-10 foizgacha pasayishi mumkin. Fizik xossalari qulay bólgan va havo yaxshi kirib turadigan sharoitda tuproq havosidagi CO₂ miqdori ósimliklarning vegetasiya davrida 1-2 foizdan oshmaydi, O₂ esa 18 foizdan oz bólmaydi. Turli tuproqlarda havo tarkibining ózgarishi 15-jadvalda keltirilgan.
15-jadval
Tuproqning haydalma qatlamida vegetasiya davrida tuproq havosi
tarkibidagi O₂ va CO₂ miqdorining ózgarishi.

Tuproq	O2, foiz	CO2, foiz
Botqoqlangan	11,9 – 19,4	1,1 – 8,1
Torfli gleyli	13,5 – 19,5	0,8 – 4,5
Chimli podzol	18,9 – 20,4	0,2 – 1,0
Sur tusli órmon	19,2 – 21,0	0,2 – 0,6
Oddiy qora	19,5 – 20,8	0,3 – 0,8
Janubiy qora	19,5 – 20,9	0,05 – 0,6
Kashtan	19,8 – 20,9	0,05 – 0,5

Tuproq havosining tarkibi asosan mikroorganizmlarning hayot faoliyati jarayonlari, ósimliklar ildizlarining nafas olishi va tuproq jonivorlari hamda tuproqdagi organik moddalarning oksidlanishi natijasida ózgaradi. Tuproq havosidagi azot miqdori atmosferadagidan kam farqlanadi. Ammo tuproqdagi tuganak bakteriyalarining azotni biriktirib olish va denitrifikasiya jarayonlari natijasida azot miqdori biroz ózgarishi mumkin. Tuproq havosida, shuningdek, denitrifikasiya jarayonlarining mahsuloti bólgan azot zakisi (N₂O) ning ishtirok etishi xarakterli. Bundan tashqari, tuproq havosi tarkibida doim uncha kóp bólmagan miqdorda (1·10^-9 - 1·10^-12foiz) turli tabiatli uchuvchi organik moddalar (etilen, metan va boshqa)ning birikmalari bólishi mumkin. Tuproq aerasiyasi yomonlashganda ósimliklar ildizlari uchun zararli miqdorda (0,001 foiz) etilen tóplanadi. Botqoqlangan va botqoq tuproqlar havosida sezilarli miqdorda ammiak, vodorod va metan gazlari bóladi. Tuproq havosining tarkibi va uning harakatchanligi tuproqdagi g’ovakliklarning ólchamiga kóra bir xil emas. Yirikroq bóshliqlarida CO₂ kamroq va havo ancha harakatchan bólib, O₂ kóp saqlanadi.