3. Uy-joy kommunal xo‘jaligini boshqarish usullari Turar-joy xo‘jaligidagi ishlarni intensiv rivojlantirish va yaxshilash bo‘yicha asosiy yo‘nalishlar

11-Мавзу: SHAHAR XOJALIGIDA MEHNATNI TASHKIL QILISH

1. 
   Shahar xo‘jaligining tarkibi.
   

2. Shahar xo‘jaligi korxonalarida mehnat jarayonlarini tashkil qilish.
3. Uy-joy kommunal xo‘jaligini boshqarish usullari
4.Turar-joy xo‘jaligidagi ishlarni intensiv rivojlantirish va yaxshilash bo‘yicha asosiy yo‘nalishlar


Шахар курилиши ва хужалиги корхоналарида мехнатни ташкиллаштириш.
Шахар хужалигининг корхона ва ташкилотлари ноишлаб чикариш сохасига киради. Уларнинг вазифаларига шахар худудида яшовчи ахолига моддий, маиший ва маданий хизматлар курсатиш ва, шунингдек, уларнинг коммунал-маиший эхтиёжларини кондириш киради. Шахар хужалиги таркибига уй-жой коммунал хужалиги, маиший хизмат курсатиш корхона ва ташкилотлар, савдо умумий овкатланиш, алока ва транспорт, согликни саклаш, ижтимоий таъминот, маориф ва маданий муассасалар киради. Шахар хаётида унинг тизимида алохида жой олган уй-жой-коммунал хужалигини таъкидлаб утиш керак. У яхлит худудий бирлашмадир.
Уй-жой коммунал хужалигига куйидаги корхона ва хужаликлар киради:

• 
  уз таркибига уй-жой фондларини сакланиши мажбурияти зиммаларига юклатилган уй-жойлардан фойдаланиш ташкилотларини олган уй-жой хужалиги;
  
• 
  шахарни ичимлик суви билан таъминловчи ва окава сувларни чикариш масалаларини хал этувчи сув-кувур канализация хужалиги;
  
• 
  шахар жамоат транспорти корхоналари;
  
• 
  электр энергия хужалиги таркибидаги корхоналар;
  
• 
  ташки ободонлаштириш корхона ва ташкилотлари;
  
• 
  хаммом-кир ювиш хужалиги корхоналари;
  
• 
  мехмонхоналар.
  

Уй–жой коммунал хужалиги куп вазифали тармокдир ва унинг ташкилотларида ишлаб-чикариш ва мехнатни ташкиллаштириш бир-биридан фарккилади. Уз фаолияти одамларнинг ташрифи билан боглик булган шахар объектларида коммунал хизматларга булган мухтожлик сезилади.
Турар-жой коммунал хужалиги корхоналари фаолиятининг мазкур тавсифи уларда мехнатни ташкиллаштиришдаги айрим хусусиятларни ажратиш имконини беради:

1. 
   асбоб-ускуналар ишини кузатиш;
   
2. 
   параметрларни назорат килиш ва иш режимини тартибга солиш;
   
3. 
   тармок ва иншоотларни иш холатида тутиб туриш;
   
4. 
   улардаги бузилиш ва носозликларни бартараф этиш;
   
5. 
   жихозларни кузатиш ва тафтиш этиш;
   
6. 
   профилактика ва режали-огохлантирув ремонти.
   

Мехнат жараёни бажарувчи томонидан буюм ёки унинг бир кисмини ажратиш буйича ёки ишлаб чикариш жараёнида ишларни бажариш буйича харакатлар тупламидан иборатдир.
Мехнат жараёни – ишлаб чикаришнинг бош таркибидир. Мехнат жараёнининг асосий кисми операция, яъни махсулот яратиш максадида ишчининг уз иш жойида фаолиятининг тугатилган циклидир. Операциянинг таркибий кисми – иш тартиби ва технлогиясини узгартирмасдан битта асбобнинг узи билан бажариладиган утишдир.
Операция таркибидаги утишлар – коммунал корхоналарида купчилик мехнат жараёнларининг узига хос хусусиятларидандир.
Операция мехнат усуллари ва харакатларга булинади. Окилона иш услубларини тахлили, лойихаси ва жорий этиш буйича ишлар аник кетма-кетлик услубида бажарилади.
Мехнат жараёнини тадкик этишга тайёргарлик:

1. 
   Мехнат услублари, харакатлари, усуллари, жихоз ва асбоблардан фойдаланиш услубларини тадкикот килиш;
   
2. 
   Тадкикот усулини танлаш: вактни улчамай ёки улчаб бевосита кузатиш; вактни улчайдиган асбоблар ёрдамида кузатиш;
   
3. 
   Олдиндан иктисодий бахолаш: тадкикот килинаётган мехнат услуби ва усуллари кулланиладиган сохани аниклаш; тежамкорликнинг олдиндан хисоб-китоблари;
   
4. 
   Ташкилий тайёргарлик: мехнат жараёнининг тадкикот килинаётган звеноларини аниклаш; бажарувчиларни танлаш, тадкикотлар утказиш тартиби ва муддатларини белгилаш.
   

Окилона (рационал) мехнат услуб ва усулларини тахлили ва лойихалаштириш:

1. 
   Амалдаги мехнат жараёнини тахлили ва лойихалаш: мехнат жараёнини бугинларга ажратиш, хар бир харакат ва усулни бахолаш ва энг яхшисини танлаш, тадкикот натижаларини умумлаштириш ва расмийлаштириш;
   
2. 
   Окилона мехнат жараёнини лойихалаштириш: мехнат услублари, усуллари, харакатлари ва уларни бажарилишининг кетма-кетлигини мазмунини аниклаш, мехнат жараёни элементлари бажарилишининг кулай шароитларини аниклаш, ташкилий-техник чораларини ишлаб чикиш ва ускуналарни лойихалаштириш, йурикнома-технологик карталарни тузиш ва меъёрлар хисоб-китоб килиш.
   

Мехнатни окилона услуб ва усулларини тадбик этиш:

1. 
   Тадбик этишга тайёргарлик; ишлаб чикилган ташкилий-техник чораларни амалга ошириш; инструкторларни окилона мехнат услуб ва усулларга ургатиш; ишчиларни ургатиш;
   
2. 
   Бевосита тадбик этиш: лойихалаштирилган мехнат жараёнини хисобга олган холда ишлаб чикариш вазифаларини бериш: мехнатнинг янги услуб ва усуллари бажарилишини назорат килиш; инструктажлар утказиш; мехнатнинг янги услуб ва усулларини жорий этишнинг иктисодий самарадорлигини аниклаш;
   
3. 
   Турар-жой коммунал хужалиги корхоналарида вакт меъёри факатгина ходимларнинг айрим кисмининг, асосан стационар шароитларда (устахоналар, заводлар) ремонт ишларида ишловчиларнинг мехнатини меъёрлаштириш учун кулланилади.
   

Турар-жой коммунал хужалиги корхоналарида мехнат самарадорилигини курсатилган хизмат хажмини коммунал хужалик корхонаси ходимларининг умумий сонига нисбатан олиш шаклидаги мехнат унумдорлиги курсатгичи билан бахолаш адолатли деб булмайди.
Коммунал хизмат курсатиш тизимини тайёр холатда ушлаб туриш, уни ишончли ва узлуксиз ишлашини таъминлаш билан боглик булган хизмат кисми коммунал хизмат курсатиш хажмида уз аксини ва хисобини тула конли равишда топмайди. Вахоланки мехнат сарфининг бу кисми айрим корхоналарда умумий сарфнинг катта кисмини ташкил этади.
Коммунал хизмат курсатишга кетадиган хакикий мехнат сарфини ёки унинг самарадорлиги кийматини акс эттирувчи курсатгични топиш нихоятда мушкул иш.
Коммунал хужаликда мехнат сарфини бахолаш ундан хам кийинрок. Коммунал хизмат курсатиш сифатини ошириш мехнат сарфини ошишига олиб келади.
Шу сабабдан турар-жой коммунал хужалигида мехнатни ташкиллаштириш мехнат натижаларини тула акс эттирувчи бахолаш курсатгичлари тизимини ишлаб чикиш мухим вазифа булиб колади.

Shahar xo‘jaligining korxona va tashkilotlari noishlab chiqarish sohasiga kiradi.

Ularning vazifalariga shahar hududida yashovchi aholiga moddiy, maishiy va madaniy xizmatlar ko‘rsatish va, shuningdek, ularning kommunal-maishiy ehtiyojlarini qondirish mansub. Shahar xo'jaligi tarkibiga uy-joy kommunal xo‘jaligi, maishiy xizmat ko‘rsatish korxona va tashkilotlar, savdo umumiy ovqatlanish, aloqa hamda transport, sogiiqni saqlash, ijtimoiy ta’minot, maorif va madaniy muassasalar kiradi. Shahar hayotida uning tizimidan alohida joy olgan uy-joy-kommunal xo‘jaligini ta’kidlab o'tish kerak. U yaxlit hududiy birlashmadir.
Uy-joy kommunal xo‘jaligiga quyidagi korxona va xo‘jaliklar kiradi:
- o‘z tarkibiga uy-joy fondlarini saqlanishi majburiyati zimmalariga yuklatilgan, uy-joylardan foydalanish tashkilotlarini olgan uy-joy xo‘jaligi;
- shahami ichimlik suvi bilan ta’minlovchi va oqava suvlami chiqarish masalalarini hal etuvchi suv-quvur, kanalizatsiya xo'jaligi;
- shahar jamoat transport korxonalari;
- elektr energiya xo'jaligi tarkibidagi korxonalar;
- tashqi obodonlashtirish korxona va tashkilotlari;
- hammom-kir yuvish xo‘jaligi korxonalari;
- mehmonxonalar.
Uy-joy kommunal xo‘jaligi ko‘p vazifali sohadir, ushbu tarmoq korxonalari ishlab chiqarish va mehnatni tashkil qilish bo'yicha bir-biridan farq qiladi.
Soha uchun umumiy bo'lgan, uy-joy kommunal xo'jaligining xususiyatlaridan:
- kommunal xizmatlarini ishlab chiqarilishi va iste’molining mahalliy tavsifidir. Bu paytda turli vazifalami bajaruvchi kommunal xo'jaligining korxonalari, ular uchun umumiy boigan bitta hududga va ushbu hududda joylashgan uy-joy hamda jamoat binolari, shahar xo'jaligining boshqa korxona va tashkilotlariga xizmat ko'rsatishadi.
Kommunal korxonalarining tashkil qilinishiga shaharsozlik omillari ta’sir etadi:

• 
  hududdagi qurilishning zichligi;
  
• 
  rejalashtirish tamoyillari;
  
• 
  hududni vazifalari bo'yicha mintaqalaiga bo'lish va hokazo.
  

Yakka mahsulotli tavsif, xizmatlar ishlab chiqarilishining ommaviyligi, kommunal korxonalari iste’molchilar bilan bevosita aloqada bo‘ldi.
Kommunal xizmatlarga ishlash jarayoni odamlar tashrifi bilan bogiiq barcha shaharsozlik obyektlarining ehtiyoji bor.
Kommunal xo‘jaligi korxonalarining «mahsulotlariga» tozalangan va iste’mol uchun tayyor boigan suv, oqava suvlami chiqarish, issiqlik va elektr quwatlari, gaz yoqilgisi, yoiovchilarni tashish, hududni tozalash va hokazolar kiradi.
Uy-joy kommunal xo‘jaligi korxonalarining yuqorida keltirilgan faoliyatining ta’rifi ularda mehnatni tashkil qilinishining ayrim xususiyatlarini ajratishga imkon beradi.
Birinchi navbatda mehnatning xizmat ko‘rsatish tavsifiga e’tibor berish kerak:

• 
  uskunalaming ishlashini kuzatish;
  
• 
  parametrlarining nazorat va ish tartibini rostlash;
  
• 
  tarmoq va inshootlami ish holatida saqlash;
  
• 
  ulardagi nosozliklar va buzilishlami bartaraf etish;
  
• 
  jihozlami kuzatish va nazorat qilish;
  
• 
  oldini olish (profilaktika) ishlari va rejali-ogohlantiruvchi ta’mirlash ishlari.
  

Uy-joy kommunal xo‘jaligi korxonalarining asosiy ishchilarining vazifasi binolami ta’mirlash va ulardan foydalanishni yoiga qo‘yish.
Mutaxassislik bo‘yicha mehnatni taqsimlash, korxonalar orasida ulaming faoliyati, korxona ichida esa ishchilami texnologik bosqichlari va inshootlami turlari bo‘yicha taqsimlash amalga oshiriladi.
Kommunal korxonalarining inshoot va obyektlari ochiq havoda, yer ostida, shahaming bir-biridan uzoq joylarida joylashgan boiib, ularga xizmat ko‘rsatilishiga alohida talab qo‘yiladi. Bu ishchilarning shahar hududi bo‘ylab doim yurish, ishlash uchun qulay boim agan sharoitlarida faoliyat ko‘rsatishi bilan bogiiqdir. Ishchilarning ko‘p vaqtini obyektdan obyektga o‘tishlar oladi. Uy-joy kommunal xo'jaligi ishchilarining ko‘pchiligining, oddiy tushunishdagi ish joylari yo‘q. Xo‘jaliklarning ko'pchiligini malakasiz, qo‘l mehnati ustun turadi. Uy-joy kommunal xo‘jaligi ishchilarining tarkibida jihozlarni tuzatish va ta’mirlash hamda iste’molchilarda o‘rnatilgan jihozlar xizmat ko‘rsatish bilan mashg‘ul boigan ta’mirlovchilar ko'pchilikni tashkil qiladi. Aholi bilan bevosita muloqatda boiadigan va xizmat ko‘rsatadigan ishchi yuqori malakali va madaniyatli boiishi, barcha vaziyatlarda tez yechimini topa olishi, jihozlar ishidagi nosozliklarni tezlik bilan bartaraf etishi kerak.
Kommunal korxonalaming ko‘pchiligida mehnat, asosan, yakka tartibda tashkil qilingan. Ushbu korxonalarda brigadirlar, asosan, bitta kasbga mansub boigan ishchilardan tashkil topgan. Uy-joy kommunal xo'jaligi ishchilarining malakasi pastligini asosiy sabablaridan biri - ilmiy-texnik taraqqiyotdan orqada qolganlik, texnika bilan ta’minlanishning juda past darajadaligi, mehnatni yengillashtiradigan mashina va mexanizmlarni yetishmasligidir.
Uy-joy kommunal xo'jaligi korxonalarida vaqt me’yorlari faqat ustaxona, zavod sharoitlarida ta’mirlash ishlari bilan band bo'lganlar uchun mehnatni me’yorlashda qoilanadi. Uy-joy kommunal xo'jaligi korxonalarida mehnat samaradorligini baholash usullari ko'rsatilgan xizmatlar hajmi soha xususiyatlari bilan belgilanadi. Kommunal xo'jaligi korxonalarida ishlaydigan ishchilaming umumiy soniga bo'lgan nisbati shaklidagi mehnat unumdorligi ko'rsatkichi bilan mehnat samaradorligini baholash obyektiv hisoblanmaydi. Xizmatlar hajmida faqat uy-joy kommunal xo'jaligi xodimlari ish natijalarining faqat bir qismi ifodasini topadi. Uning qolgan qismi kommunal xizmati tizimini tayyor holatda saqlash, uning ishonchligi va beto'xtov ishlashini ta’minlash bilan bog'liq hamda ular kommunal xizmatlarida o'z ifodasi va hisobini to'liq topmagan. Ushbu mehnat xarajatlarining bu qismi ayrim korxonalarda umumiy xarajatlarning ko'proq ulushini tashkil qiladi. Kommunal xizmatida mehnat xarajatlari va uning samaradorligini belgilovchi ko'rsatkichni aniqlash juda qiyindir. Kommunal xo'jaligida mehnat sifatini baholash ham oson emas.
Kommunal xizmatlar sifatini oshirish mehnat sarf-xarajatlarini orttiradi. Uy - joy kommunal xo'jaliklari ish natijalari to'liq ifodasini topadigan ko'rsatkichlami baholash tizimini ishlab chiqish muhim vazifalardan biri bo'lib hisoblanadi.