4-maʼruza: fitonematodalar morfologiyasi reja

Markaziy nerv sistemasi. Nematodalarning nerv tizimi juda oddiy tuzilishga ega. Nerv tizimining markaziy qismi - qizilo’ngach atrofidagi nerv halqasi bo’lib, bu o’rta yoki old qismdan iborat. Nerv halqasi atrofida nerv hujayralari ba’zida gangliya shaklida bo’ladi. Bu yerdan uzunasiga nervlar tananing old va orqa qismlariga tarqaladi. Tananing old tomoniga boradigan nervlar labial papillalar va amfidlar (xemoretseptorlar)ni innervatsiya qiladi. Ularning soni 6 ta, ammo ularning har biri 3 ta shoxga bo’linadi. Tananing orqa qismida nerv halqasidan odatda 8-12 tola chiqadi. SHundan 1 yelka, 1 qorin, 4 submedian va 1-3 juft yon nervlardir. Ularning barchasi gipodermada joylashgan.
Sezgi organlari. Sezgi organlari nerv tizimi bilan bog’liq. Nematodalarda turli xil sezish va kimyoviy sezish organlari mavjud, ularning aksariyati yaqinda tasvirlangan. Ushbu organlarning mavjudligi va joylashishi ko’pincha nematodalarning taksonomiyasida muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun ushbu organlarning tuzilishi haqida batafsilroq to’xtash kerak. Ular quyidagilar: amfidlar, fazmidlar, deyridlar, gemizonidlar, gemizonionlar va tsefalidlar.
Amfidlar - nematodalar tanasining bosh qismida joylashgan juftlashgan sezgi organlaridir. Ularning shakli juda xilma-xil va juda bir-biridan farq qiladi. Amfidlarning tashqi teshiklari kutikula bilan tortilgan; amfidlar g’ovaksimon, yumaloq, ilgak shaklida, ot taqasi shaklida, spiralsimon va boshqa shakllarda bo’lishi mumkin.
Har bir amfid bir necha qismdan iborat. Uning teshigi kutikula orqali kuzatish va kutikula amfidial bo’shliqning kengayishiga olib keladi. Bo’shliqni amfidial kanal tutib turadi, uni shpindel shaklidagi sumkada joylashgan nerv elementlari guruhi bilan bog’laydi. Yuqori rivojlangan lateral nervlarning yordami bilan amfidlar asab halqasiga ulanadi.
Sesernentea katta sinfida amfid teshiklari labial halqada, Adenophorea larda esa lablar orqasida yotadi.
Sesernentea vakillarida amfid teshiklari odatda juda ko’rinmasdir. Shunday qilib, masalan, tilenxidlarda, ular lablarning eng oxirida joylashgan bo’lib, uni faqat boshning apikal tekshiruvi bilan, ya’ni to’g’ridan-to’g’ri old tomondan aniqlash mumkin.
Amfidlarning eng murakkablari orasida Achromadora va Syatholaimus avlodlariga xos bo’lgan nematodalarda spiralsimon shakllanishni ta’kidlash kerak. Tuzilishning xilma-xilligi bilan bog’liq holda, amfidlar nematodalarning taksonomiyasida eng muhim diagnostik belgilardan birini anglatadi.
Fazmidlar. Secernentea katta sinf vakillari tanasining kaudal qismi yon tomonlarida joylashgan. Bular juftlashgan hosilalar bo’lib, ulardan eng kichik kanallar mos keladigan lateral xordalarga botgan bezlarga tushadi ( 7-rasm).
Odatda fazmidlar katta sinf vakillarining barchasida osongina aniqlanadi. Ushbu katta sinfning nematodalaridan istisno tariqasida Tylenchida turkumidan ba’zi bir avlodlar, masalan Ditylenchus, Anguina, Tylenchus va boshqalar, bu yerda fazmidlar yoki juda kichik va tushunarsiz bo’lib, ular hali ham aniqlanmagan. Ammo, ba’zi boshqa tilenxidlarda fazmidlar yuqori darajada rivojlangan bo’lib, bu qayd etilgan Hoplolaiminae, Paratylenchidae va Tylenchorhynchus vakillariga bir qator turlar kiradi. Ba’zida fazmidlar tananing kaudal qismida emas, balki biroz chuqurroq old qismida joylashgan. Masalan, Hoplolaimus avlodining ba’zi turlarida juda katta, g’alati ko’rinadigan fazmidlar qayd etilgan, ular ichak qismida tananing har tomoniga tarqalishi mumkin. Rotylenchus va Helicotylenchus avlodlarida fazmidlar ham anus oldidan bir oz masofada joylashgan bo’ladi.