4-Ma’ruza: mustaqillikka erishish arafasida o‘zbekistondagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlar. Reja

Mustaqillik arafasida respublikadagi ijtimoiy va siyosiy jarayonlar.
O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng, tarixiy qisqa vaqt ichida katta 
bunyodkorlik ishlari amalga oshirildi. Tarixiy nuqtayi nazardan qisqa vaqt ichida 
ulkan zafarlar qo‘lga kiritildi. Erishilgan muvaffaqiyatlar asosida nimalar yotishini 
tahlil qilish, xulosalar chiqarish kelajakdagi taraqqiyot uchun zamin bo‘ladi. 
Bunday farahli kunlarda o‘tmishga yana bir bor nazar tashlash, ya’ni 
mustaqillikning qo‘lga kiritilishi arafasida respublikada hukm surgan ijtimoiy-
siyosiy vaziyatni ko‘z oldimizga keltirib, eslashimiz zarur.
Mustaqillikka intilish xalqimiz hayotida u yoki bu ko‘rinishda sobiq Sovet 
imperiyasi hukmronlik qilgan davrda ham namoyon bo‘lib turdi. U faqat 1991- 
yilga kelibgina ro‘yobga chiqdi. Buning bir qancha sabablari bor. Eng asosiysi, 
kishilik jamiyatining uzoq tarixidan ma’lumki, har qanday imperiya o‘zi yaratilgan 
kundan boshlab o‘limga mahkumdir. Chunki uning maqsadi mustamlaka mamlakat 
xalqlarini ezish, uning moddiy boyliklarini talash bo‘ladi. Shunday maqsadni 
ko‘zlagani uchun ham u bo‘ysundirilgan xalqlarning tobora ko‘proq qarshiligiga 
uchraydi, ularni boshqarish borgan sari qiyinlashib boradi, pirovard natijada 
imperiyaning o‘zi inqirozga yuz tutadi.
Mustabid tuzum hukmronligini yodga olsak, 80-yillarning ikkinchi yarmi va 
90-yillarning boshlarida mamlakatda umumiy inqirozning ko‘rinishlari yaqqol 
namoyon bo‘la bordi. Shuningdek, O‘zbekistonda ham ishlab chiqarish asta-sekin 
so‘na bordi. Masalan, 1987 yilda O‘zbekistonda milliy daromad kishi boshiga 
1985 yildagiga nisbatan 94,5 % ni tashkil qildi. Ijtimoiy mehnat unumdorligi 1986-
1990 - yillarda biron marta ham 1985 yildagi darajaga yetib bormadi. Bu davrlarda 
sanoat va qishloq xo‘jaligining bir qancha sohalarining nafaqat kishi boshiga, balki 
mutlaq miqdori ham kamayib ketdi. Po‘lat, traktor, paxta terish mashinalari, 
ekskavator, ko‘prikli kran, qog‘oz, paxta tolasi, shohi gazlama, go‘sht ishlab 
chiqarish miqdori ancha kamaydi. Qishloq xo‘jaligida ham paxta va sabzavot 
turlarining hosildorligi pasaydi. Aholiga maishiy xizmat ko‘rsatish, o‘rtacha ish 
haqi to‘lash va boshqa ijtimoiy ko‘rsatkichlar bo‘yicha O‘zbekiston Rossiyadan 
deyarli ikki barobar orqada qola boshladi. Ijtimoiy-madaniy sohalarga e’tibor 
tobora kamayib bordi. Achinarlisi shundaki, maorif, fan, sog‘liqni saqlash oqsay 
boshladi. Agar 1985-yilda maorif va fanga, umumiy ijtimoiy-madaniy tadbirlarga 
yo‘naltirilgan mablag‘ning 46,3 % sarflangan bo‘lsa, 1991- yilga kelib bu 
ko‘rsatkich 25,2 % gacha kamayib ketdi. Sog‘liqni saqlash va jismoniy tarbiya 
sohasida ham bu ko‘rsatkich 18,0 % dan 12,7 % ga pasaydi.

---

21 
Mamlakat mustaqilligini qo‘lga kiritish arafasidagi eng katta fojealardan biri – bu 
millatlararo munosabatlar hamda respublikalar bilan markaz o‘rtasidagi 
munosabatlarning keskinlashuvi bo‘ldi. Uning bir qancha obyektiv va subyektiv 
sabablari mavjud edi. Ularga, jumladan quyidagilarni kiritish mumkin:
- ijtimoiy muammolarning yechimini topishda milliy respublikalarning 
xususiyatlarini (ko‘p bolalilik, og‘ir ekologik vaziyat, turli kasalliklarning ortib 
borishi, urf-odatlar, qadriyatlar) hisobga olmaydigan eskicha usullarni qo‘llashning 
davom ettirilishi;
- ittifoq ijro etuvchi hokimiyatini shakllantirishda aksariyat rahbar lavozimlarni 
rusiyzabon shaxslar egallashining davom etayotganligi oqibatida joylarda ruslarga 
nisbatan salbiy munosabatning kuchayganligi va jamiyatdagi ko‘p nuqsonlar 
rusiyzabonlarning faoliyati bilan bog‘liq degan asoslanmagan fikrning 
tug‘ilganligi;
- teng huquqli ittifoqni shakllantiradigan yangi shartnomani ishlab chiqishda 
markaziy hokimiyatning sustkashlik qilishi, markazning ko‘proq o‘z mavqeini 
mustahkamlashga e’tibor berib kelganligi, joylarga haqiqiy mustaqillik berishdan 
qo‘rqish;
- ilgari qatag‘on qilingan xalqlar: qrim tatarlari, koreyslar, mesxeti turklari, 
nemislar va boshqalarning rasmiy ravishda o‘z huquqlari va davlatchiligini tiklashi 
borasida deyarli hech qanday xayrli ish qilinmaganligi;
- rasmiy hokimiyatning Ittifoqqa kirgan O‘rta Osiyo respublikalari o‘zlarini boqa 
olmasdan qarz hisobiga yashayotganligi haqidagi ta’nalari mahalliy millatlarning 
g‘ururiga tegdi va ularni kamsitdi. Bunday salbiy munosabat ularda markazga 
nisbatan ishonchsizlik va qarshilikni kuchaytirdi.
Yangi 
mustaqillikka 
erishgan 
yurtimizda o‘sha davrda hukm surgan 
ijtimoiy tanglikning yana bir ko‘rinishi 
siyosiy manqurtlik bilan bog‘liq. Bu 
nafaqat oddiy fuqarolar dunyoqarashiga 
aloqador, balki, birinchi navbatda, 
respublikada 
yuqori 
lavozimlarni 
egallab 
turgan 
rahbarlarga 
ham 
tegishlidir. 
Ular respublikadagi inqirozni faqat chetdan yuborilgan rahbar kadrlar orqali 
tuzatish mumkin, deb o‘yladilar. Shunday takliflar bilan markazga murojaatlar 
qilindi. Mahalliy urf-odatlar va turmush tarzidan umuman bexabar va uzoq, 
markazdan keltirilgan 400 nafardan ortiq partiya, sovet, xo‘jalik xodimlari 
respublikaning 
turli 
rahbarlik 
lavozimlarini 
egalladilar. 
O‘zbekiston 
Kompartiyasining XVI plenumidan (1984-y.) keyin o‘tgan atigi 1,5 yil mobaynida 
viloyatlar partiya qo‘mitalarining 65 nafar kotibidan 40 nafari almashtirildi, 
ulardan 9 nafari birinchi kotib, 260 nafari shahar va tuman kotiblari etib 
tayinlandilar
6
. Bu almashtirishlar boshqa sobiq sovet va xo‘jalik organlarini ham 
chetlab o‘tmadi. Natijada rahbar xodimlarning aksariyatida kelajakka 
ishonchsizlik, umidsizlik, vazifalariga nisbatan mas’uliyatsizlik tuyg‘usining 

---

22 
kuchayishi sezilgan bo‘lsa, boshqa bir qismida mavjud vaziyatdan foydalanib, 
shaxsiy manfaatlarini qondirish uchun egallab turgan mansabini suiiste’mol qilish 
hollari kuzatildi. Bunday sharoitning vujudga kelganligi esa, o‘z navbatida, 
boshqarish tizimini ham izdan chiqardi.
Iqtisodiy muammolarning hal qilinmaganligi, turmush darajasining 
pasayishi, millatlararo munosabatlarning keskinlashuvi, boshqaruvning izdan 
chiqishi, qonuniylikning buzilishi va boshqalar jamiyat turli tabaqalarining o‘z 
manfaatlarini 
himoya 
qilish 
maqsadida 
norasmiy, 
mavjud 
qonunlarda 
ko‘rsatilmagan yoki man qilingan jamoalar va harakatlarga birlashishga majbur 
qildi. Boshqacha aytganda, ijtimoiy hayotning siyosiylashuviga olib keldi. Bu 
jarayon, ayniqsa, 1988-yildan boshlab avj oldi. O‘zbekistonda dastlab «Birlik», 
keyinchalik «Erk», «Interdvijeniye» harakatlari, yoshlar hamda ayollarning turli 
jamiyatlari vujudga keldi. Bunday ijtimoiy harakatlar va jamiyatlarning 
boshlang‘ich faoliyatida mehnatkashlar siyosiy ongini o‘stirish borasida ba’zi bir 
ijobiy natijalarga erishildi, desak xato bo‘lmaydi.
Ushbu jamoat tashkilotlari o‘zbek tilining mavqei, tarixiy qadriyatlar va 
vijdon erkinligini tiklash hamda respublikaning mustaqillikka erishuviga muayyan 
hissa qo‘shdilar. Lekin keyinchalik rasmiy rahbariyatga qarshi turishni o‘zlarining 
asosiy quroliga aylantirib, ehtirosga berilib, o‘z maqsadlaridan og‘ib ketdilar. 
Ko‘pchilik muammolar ijobiy hal bo‘lganiga qaramay, fuqarolarni mitingbozlik va 
tartibbuzarlikka chaqirdilar. Ba’zi hollarda jinoiy ishlarga qo‘l urishga ham jur’at 
qilganliklari sababli, xalqning e’tiboridan qoldilar va xalq ishonchini yo‘qotdilar.
Ana shunday og‘ir vaziyatda xalq manfaatlari va respublikaning kelajagini 
o‘ylaydigan sofdil hamda adolatparvar rahbarlar ham topildi. Ular endi Markaz 
vaziyatni ijobiy tomonga o‘zgartirishga mutlaqo layoqatsiz ekanligiga ishonch 
hosil qildilar, shuning uchun ham respublikaning mustaqilligini ta’minlash 
yo‘llarini va choralarini izlab topa boshladilar. 1989 - yilning iyunida O‘zbekiston
Kompartiyasi Markaziy Komitetining birinchi kotibi lavozimiga I. A. Karimov 
saylanib, uning rahbarligida bunday ishlar tobora izchillik bilan amalga oshirila 
boshladi. Bugungi kunda ba’zilarga mustaqillikka osonlikcha erishilgandek bo‘lib 
ko‘rinadi. Aslida, sobiq Kommunistik partiya hukmronlik qilib, butun repressiv 
apparatni o‘z qo‘lida ushlab turgan kezlarda respublikaning ijtimoiy, iqtisodiy va 
siyosiy mustaqillikka intilayotganining ba’zi bir ko‘rinishlari bilan bog‘liq 
tadbirlarni ochiqdan-ochiq amalga oshirish o‘ta mardlik, shijoat va qat’iyatni talab 
qilar edi. Bu damlarni sanab va eslab o‘tishning o‘zi ham mustaqillikning ba’zilar 
o‘ylaganchalik oson qo‘lga kiritilmaganligidan dalolat beradi. Masalan, 1989 - 
yilning 21- oktabrida o‘zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi to‘g‘risida 
qonun qabul qilindi.
Bu tarixiy voqeaning mohiyati shundaki, u faqat milliy ma’naviyatni 
tiklashga qaratilgan bo‘lib qolmay, o‘sha paytda mahalliy aholining asosiy qismini 
tashkil qilgan, mustaqillikka intilayotgan o‘zbeklarning siyosiy qarashlarini ham 
ifodalagan edi.

---

23 
1989-yil 25-noyabrdagi O‘zbekiston 
SSR 
Oliy 
Sovetining 
sessiyasi 
respublikaning o‘zini o‘zi boshqarishi 
va mablag‘ bilan ta’minlashi prinsipiga 
o‘tishi chora-tadbirlarini ishlab chiqish 
lozimligi to‘g‘risida qaror qabul qildi. 
Chunki Markaz respublikaga nisbatan 
o‘z majburiyatlarini bajarmay qo‘ygan 
edi. 1990 - yilning 24 - martida 
O‘zbekiston SSR Oliy Sovetining sessiyasi sobiq Ittifoqda birinchi bo‘lib 
respublikada Prezidentlik lavozimini ta’sis etish to‘g‘risida qaror qabul qildi. 
Mustaqillikka erishish borasidagi kurashlarda jonbozlik ko‘rsatayotgan I. A. 
Karimov bir ovozdan ushbu lavozimga saylandi.
Ko‘p o‘tmay, 1990 - yil 18- iyun kuni XII chaqiriq respublika Oliy 
Kengashining 
ikkinchi 
sessiyasi 
ochildi. 
Deputatlarning 
taklifi 
bilan 
O‘zbekistonning Mustaqillik deklaratsiyasini qabul qilish masalasi sessiya kun 
tartibiga kiritildi. Oliy Kengashning doimiy komissiyalari, faol deputatlar va 
huquqshunos mutaxassislar tomonidan ishlab chiqilgan Mustaqillik deklaratsiyasi 
matni sessiyada qizg‘in muhokama qilindi va 20-iyun kuni qabul qilindi. 
Mustaqillik deklaratsiyasi 12 moddadan iborat bo‘lib, ularda xalqimizning xohish-
irodasiga to‘la mos keladigan quyidagi muhim tartib-qoidalar belgilab qo‘yildi:
O‘zbekiston SSR Oliy Kengashi: