4-mavzu: Boshlang’ich sinf husnixat darslarida o’quvchilarning imloviy savodxonligini oshirish yo’llari reja

Ta’limiy yozma ishlar quyidagilar: 
1. 
Harflarga doir bo’lgan so’zlar yozish
2. 
O’tilgan harflarga oid so’zlar yozish 
3. 
O’tilgan mavzuga taalluqli matn yozdirish. 
4. 
Mavzuga taalluqli diktant yozdirish.
5. 
Bayon yozdirish.
6. 
Insho yozdirish. 
Ta’limiy yozma ishlarning orasida eng asosiysi diktantdir.
Diktant-eshitib idrok qilingan so'z, gap, matnni yozishdir. O'quvchilaming 
og'zaki yozma nutqini o'stirishda, savodxonligini oshirishda diktantning ahamiyati 
katta. O'quvchi diktant yozish jarayonida xato qilmaslikka harakat qiladi. Xato 
qilmaslik ularning fonetik, leksik va grammatik bilimlarni qay darajada 
o'zlashtirganliklariga bog'liq bo'ladi. Imlo qoidalari grammatik hodisalar bilan 
bog'liq bo'ladi. Demak, savodli diktant yozish uchun o'z navbatida grammatik 
qoidalarni ham bilish zarur. Boshlang'ich sinflarda diktant uchun matn tanlashda 
bir qancha tamoyillarga rioya qilish zarur:
1. Matnning monologik nutq shaklida bo'lishi. Unda ko'chirma gapiar, 
undalmali, kirish so'zli, ajratilgan bo'lakli gapiar, qo'shma gap bo'lmasligi lozim.
2. Matn hajmi 1—4-sinf o'quvchilarining o'qish sur’tiga asos langan 
bo'lishi.
3. Matn mazmuni bolalar hayoti bilan bog'liq bo'lishi. 
4. Diktant matni o'quvchilarga u yoki bu haqda bilim berishi.
5. Tanlangan matn g‘oyaviy-badiiy jihatdan yuksak bo'lishi, bolalar 
hissiyotiga ta’sir qilishi.
6. Matn tarbiyalovchi xarakterda bo'lishi.
7. Matnda o'rganilayotgan hodisa kamida 5-6 marta uchrashi.
O`quvchilar yozma ishlarida yo`l qo`ygan xatolarini tugrilash ustida o`zlari 
ham mustaqil ishlaydilar. Buning uchun ular xato yozgan so`zlarini tug`rilab 
ko`chirib yozish bilangina chegaralanmay, ularni hisobga oladilar. Oradan ma`lum 
vaqt o`tgach, O`qituvchi frontal suhbat vaqtida yoki O`quvchidan o`tilgan mavzuni 
so`rayotgan paytida zarur bo`lgan so`zlarni yozib berishini va qoidasini 
tushuntirishini so`raydi. Bu hildagi ish O`quvchilarni aktivlashtiradi. 
O`qituvchi chorak oxirida, yarim yilda, yil oxirida o’quvchilar ishida yo`l 
qo`yilgan xato va kamchiliklarni to`la analiz qilishi mumkin. U tipik xatolarni 
yozib borish va ularni O`quvchilar o`rgangan qoidalari asosida klassifikasiya qilish 

---

natijasida sinfdagi O`quvchilarning grammatika va imlodan o`zlashtirishi haqida 
to`la tasavvurga ega bo`ladi. O’qituvchi o’quvchilar yo`l qo`yayotgan xatolarning 
sababini bilishi muhim ahamiyatga ega. Xatolarning kelib chiqish sabablari 
turlicha bo`lib, asosiylari qo`yidagilar hisoblanadi: 
1. 
O`quvchi qoidani bilmaydi; 
2. 
Qoidani biladi, lekin uni yozuvda qo`llay olmaydi; 
3. 
Qoidalarni aralashtiradi; 
4. 
Yozayotgan so`zlarini ma`nosini tushunmay xato qiladi; 
5. 
ayrim nutq tovushlarini xato eshitadi, yoki noto`g`ri talaffuz qiladi, 
yozish jarayonida o`zini tekshirib bora olmaydi. 
O`quvchilarning grammatik bilim va to`gri yozuv malakalarini hisobga
olib, ona tilidan o`zlashtirishlari baholanadi. Boshlang`ich sinflarda bitta baho 
qo`yiladi, bunda O`quvchilarning savodli yozishi hal qiluvchi rol o`ynaydi. Ona 
tilidan bilim va malakalarini baholash me`yori I - IV sinflar rejasiga berilgan. 
O`quvchilar yo`l qo`ygan xatoning oldini olish va to`grilashda yozma 
ishlarni tahlil qilish darslari katta ahamiyatga ega. Bunday darsning ko`rilishi 
kontrol ishning xarakteriga ko`ra turlicha bo`ladi.
Diktant tahlilida O`qituvchi bolalar diqqatini jamoa ishiga jalb etish uchun 
daftarlarni avval tarqatmaydi. Sinfda O`quvchilar yo`l qo`ygan tipik xatolar ustida 
ishlanadi. O`qituvchi doskada, boshqa o`quvchilar daftarlariga sinfdagi ko`p 
o`quvchi xatoga yo`l qo`ygan so`z, yoki gaplarni yozadilar; 
U yoki bu so`zning qanday yozilishi, nima uchun shunday yozilishi 
aniqlanadi; 
To`g`ri yozuv qoidalari takrorlanadi; 
Tipik xatolar juda ko`p bo`lmaydi, shuning uchun O`qituvchi ular tahlilini 
tez tugatib, takrorlangan qoidaga oid so`z tanlash, shu so`zni qatnashtirib gap yoki 
so`z birikmasi to`zish va uni yozishni mashq qilishi yaxshi natija beradi.
Darsning ikkinchi qismida O`quvchilarning individual xatolari tahlil 
qilinadi. O`qituvchi O`quvchilar daftarlarini tarqatadi. Ular O`qituvchi tomonidan 
to’grilangan so`zlarni topadilar va daftarlariga yozadilar, ular ishtirokida gaplar 
tuzadilar va xokazo. 
Faqat bunday darslardagina emas, balki boshqa darslarda ham xatolar 
ustida izchil ravishda ishlab boriladi. 
Har bir dars, har bir o’quvchining javobi, har qaysi yozma ish o’quv 
predmetida berilgan bilimlarini o`zlashtirish darajasini ko`rsatib, o’qituvchi 
o’quvchilar duch keladigan qiyinchiliklar, keyingi darslarda nimaga ko`proq 
e`tibor berish kerakligi haqida ma`lumot beradi. 
O`qituvchi alohida o’quvchi va butun sinf bilan olib boriladigan ishlarning 
aniq rejasini tuzish uchun sinf ishini diqqat bilan kuzatishi, og`zaki va yozma 
javoblarni to`g`ri baholab borishi, o`z daftarchasiga zarur ma`lumotlarni yozib 
borishi lozim. Grammatikadan - yozma grammatik tahlil, ma`lum sxema asosida
gap bo`laklari, so`z turkumi yoki so`z tarkibi jihatidan tahlil qilib, gap bo`laklari, 
so`z turkumlari haqida chizish bilan, so`z qismlarini ma`lum belgilar bilan gapdagi 
so`zlarning 
bog`lanishini 
sxema 
bilan 
ko`rsatish 
va 
shu 
kabilar. 
Orfografiyadan- kontrol diktant: 

---

 kerakli so`zlarni yoki tinish belgilarini qo`yib, bo`sh formada berilgan 
so`zlarga ko`shimchalar ko`shib gap tuzib, kitob yoki doskadan ko`chirib yozish;
 berilgan tema asosida gap tuzish; 
 hikoya tarzidagi tekst asosida bayon yozish; 
 kichik hikoya yozish; 
ba`zan lug`at va kontrol diktantdan ham foydalanish mumkin. Maktab 
tajribasida grammatik bilim bilan orfografik malaka birga tekshiriladi, masalan: 
diktant yozdirilib, matndagi ayrim so`z, so`z birikmasi yoki gap tahlil qilinadi; 
Grammatik tahlil uchun ikki yoki uchta topshiriq berilishi mumkin.  
Diktant matnini o`qib, ayrim tushunarsiz so`zlarni yo`l - yo`lakay 
tushuntirib boriladi, O`quvchilar yozmay, faqat eshitib esda saqlab qolishlarini 
eslatib, har bir gapni alohida-alohida diktovka qilinadi. Matn diktovka bilan 
yozdiriladi. O`qituvchi matnni yana bir marta sekin o`qiydi, O`quvchilar 
yozganlarni tekshiradilar. O`qituvchi matnni adabiy til normalariga rioya qilib 
o`qib berishi zarur. 
O`quvchilarni ishlari yig`ib olinib tekshiriladi. 
Tekshirilishi lozim bo`lgan BKM elementlari nomi va soni: 
1. 
Gapda bosh harflar bilan yoziladigan so`zlarni aniqlash. 
2. 
Xat boshidan yozish. 
3. 
Atoqli otlarni aniqlay olish va ularning imlosi. 
4. 
Ko`plik qo`shimchalarini to`gri yozish. 
5. 
Kema-ket kelgan bir xil undoshlarni yozish. 
6. 
Chiroyli yozuv. 
Diktant O`quvchilarni yozma nutqini o`stirishda katta ahamiyatga ega, 
diktant uchun matn tanlash muhim masaladir. Dastlab kichik matnlar tanlanadi. U 
sintaktik va leksik jixatdan sodda va tushunarli bo`lishi zarur. Diktant uchun 
tanlanadigan matnlar mazmun jihatidan asta-sekin murakkablashtirilib boriladi.
Birinchi sinfda diktant yozishda mo`ljallangan matn to`rt-besh gapli 
bo`ladi. O`qituvchi matnni bir marta sekin va ifodali o`qiydi. Har bir so`zni 
diktovka qilib yozdiradi. Har bir gap tugagandan so`ng takrorlab o`qiydi. 
O`quvchilarga yangi gap bosh harflar bilan boshlanishini va oxirida nuqta 
qo`yilishini ham o`rgatiladi. 
O`qituvchi qaysi chorakda, nechta va qachon 
diktant yozdirilishini oldindan rejalashtirgan holda, oldindan tayyorlab boriladi va 
aytiladi.
O`quvchilarni diktant yozishga tayyorlash, ular yo`l qo`yishi mumkin 
bo`lgan xatolarni oldini olish ustida muntazam ishlash odatlantirishning sharti 
hisoblanadi. 
Informatsion texnologiyalarning jadal rivojlanishi keyingi yillar ichida 
insoniyat shaxsining shakllanishiga ma’lum darajada iz qoldirdi. Yangi axborotlar, 
reklamalarning tezda kirib kelishi, televideniyada kompyuter texnologiyalarining 
qo’llanishi, elektron o’yinchoqlar va kompyuterlarning keng tarqalishi bola 
tarbiyasiga ta’sir ko’rsatmoqda. Natijada u yaxshi ko’rgan o’yinlar, sevimli 
qahramonlari va qiziqishlari ham o’zgaradi. 

---

Eskirgan o’quv dasturlari va metodik usullar o’quvchilar bilimining 
pasayishiga olib keladi. O’qituvchilardan esa o’qitishning yanada zamonaviy usul 
va vositalarini izlashga undaydi. Bunday vositalardan biri bu kompyuterdir.
Televizor, videomagnitafon, kitoblar imkoniyatlarni mujassamlashtirib, 
universal o’yinchoq hisoblanib, turli xil o’yinlarga qodir bo’lgan zamonaviy 
kompyuter shu bilan birga bola uchun uning savol va harakatlariga javob bera 
oladigan teng huquqli hisoblanadi. Maktabning o’quv va o’quv jarayonidan 
tashqari faoliyatida kompyuterlarning qo’llanilishi bolada o’qish motivatsiyasi 
o’sishining va ijodiy imkoniyatlari rivojlanishining samarali xususiyatlaridan 
biridir. 
Bir qator pedagoglar boshlang’ich sinf o’quvchilarida kompyuter 
savodxonligining rivojlanishiga ikkilanadilar. Ularning ba’zilari kompyuterlar 
faqat sinfda bolaning e’tiborini chalg’ituvchi yana bir vosita deb hisoblasalar, 
boshqalari esa hisoblash texnikasi sohasida jiddiy professional tayyorgarliksiz 
o’qituvchilarning darslarda kompyuterlardan foydalanishi va kompyuter 
savodxonligiga bolalarni o’rgatish mumkin emas deb ta’kidlaydilar. Uchinchilari 
esa kompyuterlardan doimiy foydalanish maktabda shunday bir holatga olib 
keladiki, unda insoniyat kompyutersiz sonlarni na qo’shish, na hisoblay olishga 
qodir bo’lishi xavfini ifodalaydilar. Yana bir muhim qarshilik mavjud bo’lib, u 
bolalarning bir-biri bilan kam muloqotda bo’lishi muammosidir. Chunki 
kompyuter zamonida ular vaqtlarining ancha qismini kompyuterda o’tkazishadi.
O’quv-tarbiyaviy jarayonda kompyuterlarning qo’llanishi diapazoni juda 
katta: kompyuter ham ta’lim ob’yekti, ham ta’lim vositasi (usuli)dir. Ya’ni 
kompyuterlashtirish ta’limotining 2 yo’nalishi bo’lishi mumkin: informatika 
o’rganish va turli predmetlarni (fanlarni) o’rganishda undan foydalanish. Bunda 
kompyuter ta’im, o’ganish samaradorligining oshirilish usuli hisoblanadi. 
Kompyuter o’quv ma’lumotlarini taqdim etish imkoniyatlarini ancha kengaytirdi. 
Rang, grafika, tovush, videotexnikaning zamonaviy vositalarini qo’llash turli holat 
va muhitni modellashtirishga imkon beradi. 
Kompyuter o’quvchi motivatsiyasini kuchaytiradi. Kompyuterda ishlab 
turib, o’quvchi topshiriqning yechimini kerakli yordamga tayangan holda 
oxirgacha yetkazish imkoniga ega bo‟ladi. O’quvchi bajarayotgan topshiriqlarning 
tiplari anchagina kengayadi: tuzish, dasturlash va hokazo. 
Kompyuter o’quvchi faoliyati ustidan nazoratni sifatli o’zgartirishga imkon 
beradi, kompyuter barcha javoblarni tekshiradi, ko’pgina hollarda esa nafaqat 
xatoni hisobga olib ko’rsatadi, balki uning paydo bo’lish sababini o’z vaqtida 
aniqlab, bekor qilish uchun xarakterini aniq belgilaydi. Kompyuter o’quvchilarga 
“2” baho qo’ysa, ular tezda buni tuzatishga shoshiladilar. O’qituvchi o’quvchini 
tartib-intizom va e’tiborli bo’lishga chaqirishi shart emas. Chunki ekranda 2-3 
daqiqadan so’ng keyingi topshiriq paydo bo’ladi. Kompyuter o’quvchilarda o’z 
faoliyatlari 
refleksiyasining 
shakllanishiga 
yordam 
beradi. 
Kompyuter 
texnikasining qo’llanilishi darsni yanada qiziqarli, zamonaviy qiladi, individual 
o’rganish sodir etiladi, nazorat va yakuniylarni xulosalash, o’z vaqtida va obyektiv 
bo’ladi.

---