4-mavzu. Sifat analizining sistemalari. Reja

 ↔ Ind
-
 +H
2
O 
Odatda indikatorlar bir rangli va ikki rangli indikatorlarga bo‘lib o‘rganiladi. 
Faqat bir rangli shaklga ega bo‘lgan indikatorlar bir rangli indikatorlar hisoblanadi, 
masalan, fenolftalein, ikki xil rangli shaklga ega bo‘lgan indikatorlar ikki rangli indikatorlar 
hisoblanadi, masalan, lakmus, metil zarg‘aldog‘i, metil qizil va boshqalar.
 
Indikatorlarning ion nazariyasi ularning rangini eritmaga kiritilgan H
+
 va OH- ionlari 
ta’sirida o‘zgarish mexanizmi bilan ishonarli tushuntiriladi. Lekin bu nazariya organik
moddalarning tuzilishini ularning rangiga ta’siri to‘g‘risidagi tasavvurni ochib bera olmaydi. 
Shuning uchun organik birikmalarning rangi, ularning molekulalarida “rang tashuvchi” – 
xromofor deb ataluvchi atomlar guruhi bo‘lishiga bog‘liq. Masalan, xromoforlar sifatida ma’lum 
ketma-ketlikda joylashgan karbonil gruppa 
> 𝐶 = 𝑂, nitrozoguruh HO-N= ga o‘tishi mumkin 
bo‘lgan nitroguruh O=N-, gidrozoguruhga aylanishi mumkin bo‘lgan azoguruh -N=N-, xinoid 
guruhiga aylana oladigan benzoy guruhi va boshqa guruhlar bo‘lishi mumkin. 
Eritma muhitining o‘zgarishi jarayonida xromofor guruhining qayta guruhlanishi 
kuzatiladi, ya’ni ularning ichki tuzilishining o‘zgarishi bo‘lib, indikatorning rangi o‘zgaradi. Bu 
jarayon 1 rangli va 2 rangli indikatorlarda turlicha kuzatiladi.
1 rangli indikatorlarda rangning paydo bo‘lishi yoki yo‘qolishi xromofor guruhining hosil 
bo‘lishi yoki yo‘qolishi bilan tushuntiriladi. 
2 rangli indikatorlarda esa rang o‘zgarishiga sabab, bir xromofor guruhning boshqasiga
qayta guruhlanishidir. Atomlarning qayta guruhlanishi qaytar hodisa bo‘lib, u tautomer izomeriya 
degan nom bilan yuritiladi.
Masalan, suvdagi eritmalarda metil zarg‘aldog‘i pushti rangda, pH<3,1 bo‘lganda qizil, 
pH>4,4 dan katta bo‘lganda sariq rangga o‘tadi. Indikator azogruppasidagi azotga kislotaning 
vodorod H
+
kationini birikishi tufayli qizil rangli ion hosil bo‘ladi. Indikator eritmasiga asta-sekin 
ishqor qo‘shilsa, uning rangi pushtidan sariq rangga o‘tadi. Shuni aytish kerakki, kislota-asosli