4-mavzu. Siyosiy tizim

Qo‘llab-quvvatlash, aksincha, siyosiy tizimni kuchaytirishga olib boradi. U siyosiy tizimga ijobiy ta’sir ko‘rsatadigan barcha fikrlar va axloqning barcha variantlarini qamrab oladi. Soliqlarni o‘z vaqtida to‘lash, harbiy burchni bajarish, rahbariyatga sodiqlik, rejimni qo‘llab-quvvatlash maqsadida o‘tkaziladigan namoyishlar va shu kabilar qo‘llab-quvvatlashning namoyon bo‘lish shakllari deb hisoblanishi mumkin.
Qo‘llab-quvvatlash muhit talabini tegishli qarorlarga aylantiriladigan hokimiyat organlarining nisbiy barqarorligini ta’minlaydi, shuningdek islohotlarni amalga oshirish maqsadida amaliy choralarni qo‘llash uchun zarur shart-sharoitlar yaratadi. Qo‘llab-quvvatlash siyosiy hamjamiyat a’zolari o‘rtasida kelishuvni ta’minlashda alohida ahamiyatga ega. D.Iston siyosiy rejim, hokimiyat va siyosiy hamjamiyatni siyosiy tizimdagi qo‘llab-quvvatlashning asosiy ob’ektlari deb hisoblaydi. Ob’yektlarga muvofiq ravishda u qo‘llab-quvvatlashning uch turini ajratib ko‘rsatadi:
1) siyosiy tizim tayanadigan erkinlik, plyuralizm, mulkka egalik kabi qadriyatlarni o‘z ichiga olgan holda, barqaror ishonchlar majmui sifatida tushuniladigan rejimni, shu ningdek, hokimiyat me’yorlari (konstitutsiyaviy, huquqiy) va tuzilmalarini qo‘llab-quvvatlash;
2) hokimiyatni, ya’ni xoh rasmiy, xoh norasmiy bo‘lsin, uning barcha institutlari, masalan, ma’muriy vazifalarni bajaradigan xarizmatik dohiylarni qo‘lab-quvvatlash;
3) siyosiy hamjamiyat, ya’ni siyosiy mehnat taqsimoti tufayli o‘zaro bog‘langan shaxslar guruhini qo‘llab-quvvatlash. «Kirish» natijasida atrof muhitning tizimga ta’sir ko‘rsatish jarayoni sodir bo‘ladi, buning oqibatida unda reaksiya-qadriyatlarni taqsimlash bo‘yicha nufuzli qarorlar ko‘rinishida «chiqish» yuz beradi.
Tashqaridan olingan ichki turtkilarga tizimning javobi qarorlar va harakatlar shaklida amalga oshiriladi, yangi qonunlar, bayonotlar ham ular qatoridan o‘rin olishi mumkin. Qarorlarning bajarilishi qonun kuchi bilan ta’minlanadi.
Siyosiy harakatlar bunday majburiy xususiyatga ega emas, lekin ijtimoiy hayotning turli tomonlariga sezilarli ta’ sir ko‘rsatadi. Ular jamiyat hayotining turli sohalarida boshqarish va dolzarb muammolarni hal qilish chora-tadbirlari tizimi shaklida amalga oshiriladi va iqtisodiy, ekologik, ijtimoiy va boshqa siyosatni tashkil etadi.
Shunday qilib, siyosiy tizim tashqi muhit bilan har tomonlama o‘zaro bog‘liq munosabatda bo‘ladi. U tushayotgan talab va qo‘llab-quvvatlashlarni o‘zini o‘zi boshqarishga ega ekanligi sharti bilan tegishli qarorlar va harakatlarga aylantirishi kerak. Unda kechayotgan siyosiy jarayonlar axborotlarning almashish, «kirish»dan «chiqishga»ga aylanish jarayonlaridir. Siyo siy tizim atrof-muhitning signallariga javob qaytarar ekan, bir vaqtning o‘zida jamiyatda o‘zgarishlarni amalga oshiradi va barqarorlikni qo‘llab-quvvatlaydi. Shu bilan birga, agarda o‘zgaruvchanlik tizim faoliyatida uning o‘ziga xos xususiyati sifatida maydonga chiqsa, yashash va o‘zini saqlab qolish, aslini olganda, uning muhim belgilari hisoblanadi.
D.Iston siyosiy tizimning tashqi muhit bilan o‘zaro ta’siriga e’tibor qaratishga urg‘u berar ekan, siyosiy tizimning jamiyatda muvozanatni qo‘llab-quvvatlashga yordam beradigan ichki tuzilmasiga to‘xtalmaydi. Bu unga siyosiy tizim chegaralarini aniq ta’riflashga imkon bermadi. Yana bir amerikalik siyosatshunos G.Almond bu kamchilikni bartaraf etishga intilib, «siyosiy tizim» tushunchasi ostida «siyosiy qarorlar qabul qilishga aloqador bo‘lgan barcha unsurlarni» tushunishni taklif qildi. U muayyan siyosiy funksiya va rollarni bajaradigan barcha institutlarni siyosiy tizim tarkibiga kiritdi.
G.Almond, shuningdek, «kirish» va «chiqish»ning funksiyalarini ajratib ko‘rsatdi, lekin D.Istondan farqli o‘laroq, u har bir siyosiy institut zimmasiga muayyan siyosiy vazifa yukladi.
G.Almond ta’limotiga ko‘ra, siyosiy tizimning tuzilishi si yosiy faoliyatni shakllantiradigan va hamma kuzatishi mumkin bo‘lgan ish. Uning fikricha, barcha siyosiy tizimlar ikki asosiy funksiya majmui - «kiritish» va «chiqarish»ni amalga oshiradi.
«Kirishga oid funksiyalarga u quyidagilarni kiritdi:

• siyosiy umumlashtirish va jamiyat a’zolari o‘rtasida qatnashish ruhining tarqalishiga yordam beradigan nimaiki bo‘lsa, qatnashishga jalb qilish; 

  
  

• manfaatlar artikulyasiyasi (talablarning shakllanish jarayoni). Manfaatlar guruhini amalga oshiradigan siyosiy konversiyalar jarayonidagi ilk funksional qadam; 

  
  

• manfaatlar birlashuvi (harakatlarning muqobil dasturlarida talablarni to‘ldirish qanday sodir bo‘ladi). Talablarni davlat siyosatining muqobillariga aylantirish qobiliyati; 

  
  

• axborot uzatish va ishontirish jarayonlarini o‘z ichiga oladigan siyosiy aloqa. 

  
  

«Chiqish»ga oid funksiyalarga u quyidagilarni kiritdi: 

• me’yorlar ishlab chiqish; 

  
  

• sud tartibida me’yorlarni qo‘llash; 

  
  

• me’yorlarga rioya qilish ustidan nazorat. 

  
  

Shunday qilib, G.Almondning fikricha, siyosiy rollar va funksiyalarni umumlashtirish va taqsimlash orqali nafaqat siyosiy tizimning o‘zi, balki butun jamiyatning barqarorligini, o‘zgaruvchan sharoitlarga moslashuvini ta’minlaydi.