4-mavzu. Tadqiqot jarayoni bosqichlari reja: Tadqiqotlarni loyihalashtirish bosqichi Tadqiqotning texnologik fazasi

tadqiqot ob’ekti bo‘lib bilishga ishtiyoqmand sub’ektga uning bilish faoliyatida 
ro‘baro‘ bo‘ladigan narsa hisoblanadi. Ya’ni, bu - tadqiqotchi ish olib boradigan, 
atrofdagi voqe’likdir.
Tadqiqot predmeti bu - tadqiqotchi butun bir ob’ektni o‘rganadigan tomon, 
jixat, nuqtai nazar, “proeksiya”, bunda (tadqiqotchining fikri bo‘yicha) ob’ektning 
eng ahamiyatli belgilari ajratib olinadi. Bir ob’ekt turli tadqiqotlar yoki xatto turli 
butun bir ilmiy yo‘nalishlarning izlanish predmeti bo‘lishi mumkin. Xususan, 
“o‘quv jarayoni” ob’ekti didaktiklar, metodistlar, psixologlar, fiziologlar, 
gigienachilar va boshqalar tomonidan o‘rganilishi mumkin. Bunda ularda barchasida 
tadqiqot predmeti turlicha bo‘ladi. Shuningdek, bir tadqiqotning predmeti boshqa 
bir (torroq) tadqiqotning ob’ekti bo‘lib ham xizmat qilishi mumkin. Masalan, “xayot 
sifati” deb nomlangan ob’ekt tibbiyotda, iqtisodiyotda, sotsiologiyada va 
boshqalarda o‘rganiladi. Bu ob’ektning “axolining sixat-salomatligi” deb 
nomlangan jixati bir tomondan tibbiyot uchun tadqiqot predmeti bo‘lib hisoblanadi, 
ikkinchi tomondan esa “sog‘liqni saqlashni tashkil etish” singari tibbiyot fanlari 
tarmog‘ida tadqiqot ob’ekti bo‘lib hisoblanadi.
Keling, tadqiqot (bilish) ob’ekti va predmetining o‘zaro nisbatlarini 
sinchiklab ko‘rib chiqamiz. 
Bilish predmeti bilish ob’ekti bilan o‘tkaziladigan ma’lum bilish 
operatsiyalari natijasida shakllanadi. Bilish predmeti bu mazkur fan tomonidan 
o‘rganiladigan va ma’lum mantiqiy hamda belgili shakllarda ifodalangan xossalar – 
aloqalar va qonunlar majuasidir. Bu bilan bilish predmeti bilish ob’ektidan farq 
qiladi, oxirgisi bilishga ishtiyoqmand sub’ektga bog‘liq bo‘lmagan holda tabiatda, 
kishilarda yoki jamiyatda mavjud bo‘ladi. 

---

10 
Shuningdek, bilish predmeti bilish ob’ektidan shunisi bilan farq qiladi-ki, bitta 
ob’ekt ko‘pgina fanlar tomonidan o‘rganilishi mumkin, ulardan har biri albatta 
o‘zining o‘ziga xos bilish predmetiga ega bo‘ladi. Masalan, kosmik ob’ektlar 
astronomiya, astrofizika, astrobotanika va boshqa fanlar tomonidan o‘rganiladi. 
Bilish ob’ekti sifatida jamiyat tarix, siyosiy iqtisod, falsafa, demografiya va boshqa 
fanlar tomonidan o‘rganiladi. Bu barcha fanlar o‘zining o‘ziga xos bilish predmetiga 
ega. 
Bilish predmeti va ob’ekti bir-biridan, shuningdek, o‘zining strukturasi 
bo‘yicha ham farq qiladi. Bilish ob’ektining strukturasi bo‘lib mazkur ob’ekt asosiy 
tarkibiy elementlarining o‘zaro munosabati hisoblanadi. Asosiy tarkibiy 
elementlarning bunday o‘zaro munosabati natijasida ob’ektning turli xususiyatlari, 
aloqalari va uning rivojlanish qonuniyatlari paydo bo‘ladi. Garchand bilish 
predmetining strukturasi ma’lum darajada ob’ektning strukturasi bilan 
determinatsiya (lot. determinatio — chegara, xulosa, belgilash) qilinsa ham, bu 
determinatsiya qat’iy emas. Bilish predmetining strukturasi nisbatan mustaqil 
hisoblanadi. Bu strukturaning asosiy elementlari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: 
birinchidan, o‘rganilayotgan ob’ekt to‘g‘risidagi fanning rivojlanish tarixi; 
ikkinchidan, bilish jarayonida ma’lum mantiqiy shakllarda o‘z ifodasini topgan 
ob’ektning muhim xossalari hamda rivojlanish qonunlari; uchinchidan, bilish 
predmetining shakllanishi jarayonida ishlatiladigan mantiqiy apparat va metodlar. 
Bilish predmetining strukturasi predmet shakllanishi ro‘y beradigan bilish 
darajasiga juda bog‘liq. Empirik darajada bilish predmeti ob’ekt bilan bevosita 
bog‘liq bo‘ladi. Bu darajadagi barcha bilish operatsiyalari kuzatish, o‘lchash va 
boshqalar kabi metodlar yordamida amalga oshiriladi. Bu metodlar yordamida 
o‘rganilayotgan ob’ekt to‘g‘risidagi barcha empirik axborotning qayd qilinishi, 
ro‘yxatga olinishi, solishtirilishi, tasniflanishi ro‘y beradi. Ushbu axborotga muvofiq 
empirik bilish predmeti quyidagilarni o‘z ichiga oladi: birinchidan, o‘rganilayotgan 
ob’ekt xatti-xarakatiga tegishli barcha qayd qilingan faktlarni; ikkinchidan, 
o‘rganilayotgan ob’ektning turli xossalari va aloqalarini o‘lchashning barcha 
natijalarini; uchinchidan, belgilar va belgili shakllarni, ular yordamida empirik 
axborot qayd qilinadi; to‘rtinchidan, empirik o‘rganish jarayonida o‘rganilayotgan 
ob’ektning bunday xossalari va aloqalari o‘zgarishi, rivojlanishi, paydo bo‘lishi va 
yo‘qolishi to‘g‘risidagi barcha statistik ma’lumotlarni. 
Bundan kelib chiqadi-ki, bilishning empirik darajasidayoq o‘rganish predmeti 
o‘rganish ob’ekti bilan mos kelmaydi. Bilish predmeti bu yerda faqatgina qayd 
qilish, tasniflash, aks ettirish va belgili shakllar yordamida ifodalashga erishilgan 
xodisalar, ularning xossalari va aloqalarini ifodalaydi holos. Bularning barchasi 
shundan dalolat beradi-ki, empirik darajadayoq bilish predmetining aloxidalashuvi 
ro‘y beradi. Bu darajada bilish predmeti va ob’ekti o‘rtasidagi aloxidalashuv 

---

11 
o‘rganilayotgan xodisalar to‘g‘risidagi statistik ma’lumotlar, ularni ifodalashning 
mantiqiy vositalari, avvalgi olingan bilimlar orqali ro‘y beradi, bular asosida barcha 
empirik bilish operatsiyalari amalga oshiriladi. 
Nazariy darajada bilish predmetining yanada aloxidalashuvi ro‘y beradi. 
Bilish predmeti ob’ektdan tobora uzoqlashadi, abstraktlashadi. Nazariy darajada 
empirik ma’lumotlarning taxlili amalga oshiriladi. Bu ma’lumotlar asosida 
o‘rganilayotgan xodisalarning, ularning xossalarining va aloqalarining moxiyati 
ochib beriladi, o‘rganilayotgan ob’ektlarning rivojlanish qonuniyatlari, ilmiy 
gipotezalar va nazariyalar shakllantiriladi, ilmiy bashoratlash amalga oshiriladi. 
Nazariy darajadagi bilish operatsiyalari ma’lum darajada shu miqyosdagi bilish 
predmetining o‘ziga xosliklarini keltirib chiqaradi. Endi bilish predmeti 
o‘rganilayotgan ob’ektning eng ahamiyatli va eng yorqin belgilari hamda xossalarini 
qamrab oladi, ifodalaydi. Endi u aniq bir xodisalar bilan emas, balki bu 
xodisalarning rivojlanish qonuniyatlari bilan bog‘liq. Ob’ektlarning rivojlanish 
qonunlari, ilmiy gipotezalar va nazariyalar nazariy darajadagi bilish predmetining 
asosiy o‘ziga xos belgilarini tashkil qiladi. 
“Bilish ob’ekti” va “bilish predmeti” tushunchalari bilish jarayonida bir xil 
bo‘lmagan funksiyalarni bajaradi. “Bilish ob’ekti” tushunchasi o‘rganilayotgan 
xodisalarning, ularning xossalari, aloqalari va rivojlanish qonunlarining ob’ektiv 
mavjudligini ifodalaydi, qayd qiladi. “Bilish ob’ekti” tushunchasi tadqiqotchilarni 
o‘rganilayotgan ob’ektning ahamiyatli, muhim, ob’ektiv tomonlarini turli shakllarda 
eng to‘la va har tomonlama aks ettirishga chorlaydi. Bu ob’ektiv tomonlar bilimlarda 
qanchalik to‘laroq va aniqroq aks ettirilsa, shunchalik bu bilim ilmiy mazmuni 
bo‘yicha chuqurroq bo‘lib boraveradi. “Bilish ob’ekti” tushunchasi bizning 
bilimlarimizning mazmunini tushuntirish, talqin qilish uchun boshlang‘ich 
tushuncha bo‘lib namoyon bo‘ladi. 
“Bilish predmeti” tushunchasi eng avvalo doirasida u yoki bu ob’ekt 
o‘rganilayotgan chegaralarni aniqlab beradi. Bu tushunchada ilmiy bilimlarga 
kiritilib bo‘lingan va ma’lum mantiqiy shakllarda ifodalangan, o‘rganilayotgan 
ob’ektning xossalari, aloqalari va rivojlanish qonunlari ifodalanadi va qayd qilinadi. 
U yoki bu fanning o‘z predmeti chegaralaridan chiqib ketishi yo mazkur fanning 
boshqa fanlar sohasiga asossiz aralashuvini, yo mazkur fandan keyinchalik o‘z 
o‘rganish predmetini shakllantirishi mumkin bo‘lgan yangi ilmiy yo‘nalishlarning 
ajralib chiqqanligini anglatadi. 
Bunga ijobiy misol qilib boshqa, ma’lum rivojlanish darajasiga yetgan fanlar 
kesishmasida paydo bo‘lgan fizikaviy ximiya, molekulyar biologiya va boshqa 
fanlarni keltirishimiz mumkin. Salbiy misol sifatida asoslanmagan analogiyalarni 
qo‘llash va/yoki tadqiqotlar predmetini asossiz kengaytirib yuborishni keltirishimiz 
mumkin. Qizig‘i shunda-ki, bunday xatoga sust versiyadagi fanlar namoyondalari 

---

12 
ham (masalan, bir ta’lim muassasasida pedagogik tajriba o‘tkazgan tadqiqotchi u 
olgan natijalar har qanday ta’lim muassasasida kuchga ega, deb ta’kidlaydi, - 
o‘rganish predmetini asossiz kengaytirib yuborishga, natijalarni bir predmetdan 
boshqa bir predmetga asossiz ko‘chirishga misol), kuchli versiyadagi fanlar vakillari 
ham yo‘l qo‘yadilar (olim-matematik o‘zi yaxshi o‘zlashtirib olgan apparatni unga 
yangi bo‘lgan predmetli sohada, bu sohaning o‘ziga xos xususiyatlarini inobatga 
olmasdan qo‘llagan ishlarni uchratishimiz mumkin – bu yerda biz asoslanmagan 
analogiyalarni qo‘llash misolini ko‘ryapmiz). Ikkala holatda ham olinadigan 
natijalarning odilligi asosli shubxa uyg‘otadi. 
Bilish predmetida u yoki bu fanning bilish vazifalari mujassamlangan holda 
ifoda etiladi, ilmiy izlanishning asosiy yo‘nalishlari, hamda tegishli bilish 
vazifalarini mazkur fanning vositalari va metodlari bilan yechish imkoniyatlari 
belgilanadi. Chunki u yoki bu tadqiqotchi “nima bilan shug‘ullanayotganligini” aniq 
tavsiflash uchun uning tadqiqotlari predmetini va u qo‘llayotgan metodlarni 
ko‘rsatish kifoya. U yoki bu fanning intensiv rivojlanish davrlari yo uning predmeti 
kengaygan vaqtlarga, yo yangi metodlar paydo bo‘lgan vaqtlarga to‘g‘ri keladi. 
Misol sifatida kuzatuvlar metodi bilan yulduzli osmonni o‘rgangan astronomiyani 
keltirish mumkin. O‘z predmetini kengaytirgach (o‘z muammolari qatoriga Koinot 
va uning elementlari paydo bo‘lishi, mavjud bo‘lish va rivojlanish qonunlarini 
tushuntirishni kiritgan holda), u astrofizikaga aylandi. Astrofizikaning 
rivojlanishidagi sakrashlar yo yangi nazariyalar paydo bo‘lishi va ularning 
tajribalarda isbotlanishiga (masalan, 20-asrning 20-yillarida Koinotning kengayishi 
ochilishi), yo yangi eksperimental uskunalarning paydo bo‘lishiga (masalan, 
radioteleskopning kashf qilinishi) mos keladi. 
Tadqiqot predmetining ta’rifi yo‘q bo‘lgan paradoksal salbiy misol bo‘lib 
“operatsiyalar tadqiqoti” deb nomlangan ilmiy yo‘nalish hisoblanadi. Bu amaliy 
matematikaning bir sohasi bo‘lib, u operatsiyalarni modellashtirish amaliy 
matematik masalalarini – iqtisodiyot, ishlab chiqarish, ijtimoiy tizimlar xodisalari 
va boshqa xodisalarni yechishni o‘rganadi. Ilm-fandagi ushbu yo‘nalishga ko‘p sonli 
tadqiqotlar bag‘ishlangan, xatto aloxida ilmiy mutaxassislik ajratilgan, lekin, afsus, 
mualliflardan xech biri bu “fan” ning predmetini aniq ta’riflab bermadi – hammasi 
olimlar bugungi kunda yecha oladigan aloxida masalalar to‘plamiga qadalmoqda. 
Va bunday vaziyat ko‘pgina ilmiy yo‘nalishlarga xos, ularning chegaralari bilish 
predmeti, aniq ko‘rsatilgan predmetli soha bilan emas, balki olinib bo‘lingan nazariy 
(ba’zan yakka-yakka) natijalar majmui bilan belgilanadi. Undan tashqari, bugungi 
kunda oliy o‘quv yurtlari uchun ko‘pgina “yangi” o‘quv kurslari bo‘yicha 
darsliklarni uchratish mumkin, ularda tegishli fanning tadqiqotlar predmeti ta’rifi 
umuman keltirilmagan (ilmiy etika me’yorlaridan kelib chiqib aniq misolni 
keltirmaymiz). 

---

13 
Shunday qilib, bilishning ob’ekti va predmeti o‘rtasidagi dialektik o‘zaro 
nisbat tadqiqot jarayonida birinchi darajali ahamiyatga ega. U tadqiqot jarayonida 
shakllanadigan bilimlar mazmunini ilmiy talqin qilish hamda doirasida mazkur fan 
o‘z vositalari va metodlari bilan ob’ektiv xodisalar, ularning xossalari, aloqalari va 
rivojlanish qonunlarini o‘rgana oladigan chegaralarini qat’iy belgilab olish imkonini 
yaratadi. 
Ko‘rinib turibdi-ki, tadqiqotning ob’ekti va predmetini to‘g‘ri aniqlab olish 
yengil masalalardan emas. Aloxida tadqiqotlarning katta turkumini bajargan bir 
muallifningko‘p yillik tadqiqotlari mevasi bo‘lgan, yoki butun bir tadqiqotchilar 
jamoasi ishining natijasi bo‘lgan, yoki ikkalasi birgalikda bajargan yirik, 
umumlashtiruvchi tadqiqotlar o‘tkazilishi holatida bu masala yanada 
murakkablashadi. Bunday holatda, umumlashtiruvchi tadqiqotning ob’ekti va 
predmetini aniqlashdan oldin, uning predmetli sohasini aniq belgilab olish lozim. 
Bunday umumlashtiruvchi tadqiqotga kirishgan tadqiqotchida yagona butun 
holatga birlashtirish qiyin bo‘lgan turli ko‘p sonli va turli qirrali natijalar xosil 
bo‘ladi. 
Endi uzoq vaqt davom etadigan izlanishlar boshlanadi: qanday predmetli 
soha, mavzuning qanday ifodalanishi, qanday konsepsiya barcha to‘plangan 
natijalarni yoki xech bo‘lmasa ularning katta qismini yagona butun holatga 
birlashtira oladi? Chunki ko‘pincha shunday bo‘ladi-ki, natijalarning bir qismi 
yagona o‘zanga tushmaydi va ularni tashlab yuborishga to‘g‘ri keladi. Shu bilan 
birga ba’zan aniqlanadi-ki, - kerakli natijalardan nimadir yetishmayapti va 
tadqiqotni davom ettirish kerak. Shu o‘rinda “Ko‘pliklar nazariyasi”dan quyidagi 
o‘xshashlik (analogiya) ni keltirishni lozim deb topdik (5-rasm - Eyler-Venn 
diagrammalari). Tasavvur qiling, aloxida-aloxida natijalar – “ko‘pliklar” - mavjud: 
1, 2, 3, 4 va xokazo (1a-rasmga qarang). Ular bir-birini qisman “yopishi” mumkin. 
Vazifa shundan iborat-ki, o‘z ichiga aloxida ko‘pliklarning barchasini yoki xech 
bo‘lmaganda ularning ko‘p qismini olgan shunday bir umumiy ko‘plikni - 
birlashtiruvchi ko‘plikni topish kerak. Ba’zan ma’lum yakuniy predmetli sohaga 
tegishli bo‘lmagan aloxida natijalarni “tashlab yuborish”ga to‘g‘ri keladi (1b-
rasmdagi 8- va 9-ko‘plik).