4-mavzu. Tadqiqot jarayoni bosqichlari reja: Tadqiqotlarni loyihalashtirish bosqichi Tadqiqotning texnologik fazasi

3-rasm. “Noaniqlik prinsipi” ning tasviriy ko‘rinishi 
Lekin boshqacha izohlash ham o‘z o‘rniga ega – fanlarning kuchsizlanishi 
tadqiqot ob’ektining murakkablashuvidan ro‘y bermoqda. Shu nuqtai nazardan 
(tadqiqot ob’ektining murakkabligidan kelib chiqib) kuchli fanlarni “sodda” deb, 
kuchsiz fanlarni esa – “murakkab” deb ham atash mumkin. Shartli ravishda, ular 
o‘rtasidagi chegara bu – jonli tizimlar (biologiya). Organizmning ayrim tizimlarini 
o‘rganish (anatomiya, fiziologiya va xokazo) xali beri kuchli fanlarga yaqinroq 
(empirikasi takrorlanuvchi tajribalar bilan tasdiqlanadi va nisbatan “soddaroq” 

---

17 
fanlar – biofizika, bioximiya va xokazolar bilan asoslanadi), shuning uchun uning 
bazasida fizika va ximiyadagi singari formal xulosalar berish mumkin. Undan keyin 
esa jonli tizimlarni o‘rganishda klassik tushunishdagi tajribalar (qayta takrorlash va 
boshqalar) tobora qiyinroq bo‘lib boraveradi. Keyin esa, odamlarga va ijtimoiy 
tizimlarga o‘tgandan keyin, amalda iloji yo‘q bo‘lib qoladi. 
Keling, umumlashtiruvchi tadqiqotning predmetli sohasini aniqlashning turli 
variantlarini batafsilroq tasvirlashga qaytamiz. Bu yerda ma’lum guruxlashni 
amalga oshirishimiz mumkin.
Yana o‘sha ko‘pliklar nazariyasidagi o‘xshatmadan – Eyler-Venn 
diagrammalaridan foydalanamiz (4-rasmga qarang, unda “yangi” predmetli sohalar 
to‘q rangda berilgan).
Bu yerda quyidagi variantlar mavjud. 
A) holati. Aloxida ko‘plik (analogi – yangi predmetli soha). Ushbu variant – 
mutlaq yangi predmetli sohaning paydo bo‘lishi – odatda kamdan-kam uchraydi 
(odatda tadqiqotchi, o‘zining ma’lumoti, ilmiy maktabga mansubligidan kelib chiqib 
fikriy cheklangan, voqe’likni ob’ektiv baholashga xushi yo‘q bo‘ladi), lekin aynan 
shu variant yangi ilmiy yo‘nalishlarning revolyusiyaviy tarzda paydo bo‘lishiga olib 
kelishi mumkin. 
B) holati. Bir ko‘plikning boshqa bir ko‘plik ichiga kirishi (analogi – 
predmetli sohaning kengayishi). Aftidan, bu muayyan nazariya, ilmiy maktab 
evolyusiyaviy rivojlanishining eng ko‘p uchraydigan, tipik holati: predmetli soha 
tadqiqotlar sohasining kengayishi, olingan natijalarning umumlashtirilishi va 
boshqalar hisobiga kengayadi. Matematikada, masalan, bu holat olingan natijalarni 
saqlab qolgan holda kiritilayotgan gipotezalarning susaytirilishiga, yoki mavjud 
gipotezalar doirasida yangi, umumiyroq natijalar olinishiga mos keladi.