4-mavzu. Tadqiqot jarayoni bosqichlari reja: Tadqiqotlarni loyihalashtirish bosqichi Tadqiqotning texnologik fazasi

1-rasm. Eyler-Venn diagrammalari. 
“Birlashtiruvchi” ko‘plikni topish.

---

14 
Qoidaga ko‘ra, bunday birlashtiruvchi predmetli sohani aniqlashning iloji bor. 
Keling, bunday izlanishning taxminiy “algoritmi”ni tasvirlashga urinib ko‘ramiz. 
Dastavval umumiy holda savol qo‘yamiz – umumlashtiruvchi tadqiqot uchun asos 
bo‘lishi mumkin bo‘lgan yangi natijalar qaerdan paydo bo‘ladi? Uch shartli 
yassilikni tasavvur qilamiz (2-rasmga qarang): predmetli sohalar yassiligi; bilish 
metodlari va bilish vositalari yassiligi – ularni bir umumiy nom – “texnologiyalar” 
(bilimlar) deb ataymiz; natijalar yassiligi. 
Yangi natijalar quyidagi hollarda olinishi mumkin: 
1. 
Yoki yangi (2-rasmda “yangilik” to‘q rangda belgilangan), avval 
o‘rganilmagan predmetli soha tadqiq qilinganda (2a-rasm); 
2. 
Yoki avval tadqiq qilingan predmetli sohaga yangi texnologiyalar – 
bilishning metodlari yoki vositalari – qo‘llanilganda (2b-rasm); masalan, qandaydir 
predmetli soha tadqiqotiga yangi tadqiqot yondashuvi qo‘llanilsa, yoki ilmiy 
bilimlarning boshqa sohasidan qandaydir nazariya qo‘llanilsa (avval qayd 
etilganidek, nazariya - bilish metodi rolida kelishi mumkin), yoki mazkur predmetli 
soha tadqiqotiga nisbatan avval qo‘llanilmagan qandaydir matematik apparat (bilish 
vositasi rolida) qo‘llanilsa, yoki yangi moddiy vositalar - masalan, yangi asbob-
uskunalar yoki yangi til vositalari qo‘llanilsa va xokazo. 
3. 
Yoki bir vaqtning o‘zida yangi predmetli soha yangi texnologiyalarni 
qo‘llash orqali tadqiq qilinganda (2c-rasm) . 
2-rasm. Yangi ilmiy natijalar olinishining variantlari 

---

15 
Shunisi qiziq-ki, ilm-fanning ba’zi tarmoqlarida tadqiqotchilarni ikki toifaga 
bo‘lish qabul qilingan. 1-toifadagilar shartli ravishda “gaykachilar” deb ataladi (ular 
go‘yoki “gaykalarni bo‘shatadilar” – yangi predmetli sohalarni tadqiq qiladilar). 2-
toifadagilar shartli ravishda “klyuchchilar” deb ataladi (ular bilishning yangi 
texnologiyalarini qo‘llaydilar, ya’ni go‘yoki “gaykalarni bo‘shatish uchun yangi 
klyuchlarni topadilar”). Tadqiqotchi o‘zi uchun aniq belgilab olishi kerak – bu 
variantlardan qaysi biri uning niyat-maqsadlariga va erishilgan natijalarga mos 
keladi? 
Yana bir variant (2-rasm), aniq-ki, aslini olganda, mumkin emas – o‘rganib 
bo‘lingan predmetli sohani tadqiq qilib va avvaldan ma’lum bo‘lgan 
texnologiyalarni qo‘llab yangi natijalarni olish, yirik umumlashtirishlar qilish 
mumkin emas. 
Quyidagi qonuniyatni ajratib olish mumkin – predmetli soha qanchalik keng 
bo‘lsa, uning uchun umumiy ilmiy natijalarni olish shunchalik murakkab bo‘ladi. 
Matematikada ushbu samara eng yorqin holda namoyon bo‘ladi: har qanday formal 
fikr (masalan, teorema) ikki qismdan iborat bo‘ladi – gipotezalardan (“...bo‘lsin”) 
va natijalardan (xulosa: “Unda...”). Bunda qanchalik kuchli gipotezalar (shartlar, 
cheklovlar) kiritilsa, bir xil natijani isbot qilish shunchalik oson bo‘ladi, yoki 
shunchalik chuqur (yorqin) natijalarni olish mumkin bo‘ladi. 
Fanlarni kuchli va kuchsiz versiyali fanlarga ajratish nuqtai nazaridan ushbu 
qonuniyatni quyidagicha ifodalash mumkin: nisbatan “kuchsiz” fanlar cheklovchi 
gipotezalarni eng minimal miqdorda kiritadilar (yoki umuman kiritmaydilar) va eng 
xira, aniq bo‘lmagan natijalarni oladilar, “kuchli” fanlar esa, aksincha, - ko‘pgina 
cheklovchi gipotezalarni ilgari surishadi, o‘ziga xos, maxsus ilmiy tildan 
foydalanishadi, va shu bilan birga aniqroq (va ko‘pincha asosliroq) natijalarni 
oladilar, ammo foydalanish sohasi ancha toraygan bo‘ladi (aniqrog‘i – kiritilgan 
gipotezalar bilan aniq cheklangan bo‘ladi). 
Kiritiladigan gipotezalar (shartlar) ulardan kelib chiqadigan natijalarning 
qo‘llanilish (adekvatlik) sohasini cheklaydi. Masalan, ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarni 
boshqarish sohasida matematika (operatsiyalarni tadqiq qilish, o‘yinlar nazariyasi 
va boshqalar) samarali yechimlarni bera oladi, ammo ularning qo‘llanilish 
(adekvatlik) sohasi tegishli modellarni qurishda kiritiladigan aniq gipotezalar bilan 
anchagina cheklangan. Boshqa tomondan qaralganda, xuddi o‘sha ijtimoiy-iqtisodiy 
tizimlarni boshqarish muammolari bilan shug‘ullanuvchi ijtimoiy va gumanitar 
fanlar deyarli gipotezalar kiritmaydilar va “universal retseptlar”ni (ya’ni ularning 
ishlatilish, adekvatlik sohasi keng) taklif qiladilar, ammo ushbu “retseptlar”ning 
samaradorligi sog‘lom fikrlashdan yoki ijobiy amaliy tajribani umumlashtirgan eng 
zo‘r amaliyotdan farq qiladi. Chunki tegishli tadqiqotsiz, bir vaziyatda samarali 

---

16 
bo‘lgan boshqaruv qarori boshqa, xatto eng “yaqin” vaziyatda bo‘lsa ham, shunday 
samarali bo‘ladi, deb kafolat berish mumkin emas. 
Shuning uchun turli fanlarni shartli ravishda “Natijalarning asoslanganligi” – 
“Natijalarni qo‘llash (adekvatlik) sohasi” yassiligida joylash mumkin va (yana 
shartli ravishda, V.Geyzenbergning noaniqlik prinsipiga o‘xshatish yo‘li bilan) 
quyidagi “noaniqlik prinsipini” ifodalash mumkin: ilm-fanning joriy rivojlanganlik 
darajasi natijalarning “asoslanganligi” va ularning qo‘llanilish sohalariga.bo‘lgan 
ma’lum birgalikdagi cheklovlar bilan tavsiflanadi – 5.3-rasmga qarang. Boshqacha 
qilib aytganda, shartli ravishda shuni ta’kidlash mumkin-ki, qo‘llanilish sohalari va 
natijalarning asoslanganligi “ko‘paytmasi” ma’lum konstantadan ko‘p bo‘lmaydi – 
bir “ko‘paytiruvchi”ning ko‘payishi albatta ikkinchisining kamayishiga olib keladi. 
Albatta, yuqorida aytilganlar “rivojlanishning imkoni yo‘q” degani emas – har 
bir muayyan tadqiqot yoki “asoslanganlik”ning, umumiylikning ko‘payishi 
tomoniga, yoki/va qo‘llanilish sohasining (adekvatlikning) kengayishi tomoniga 
oldinga siljish hisoblanadi. Chunki ilm-fan rivojining butun tarixi umuman, 3-
rasmda keltirilgan egri chiziqning o‘ngga va yuqoriga siljishi tasviri hisoblanadi 
(tengsizlikning o‘ng tarafidagi konstantaning ko‘payishi).