5-amaliy. Parsellyatli tuzilmalar va ularning badiiy matndagi o‘rni

o’qiydi. Toshkentda). Ayniqsa, uning institutda o’qiyotganligini aytish barobarida 
ichki qoniqish, faхrlanish hissini tuyadi. Salimning duch kelgan joyda emas, 
institutda o’qiyotganligini ta’kidlashni istaydi. Bu istak ayni so’zni gap ichidan 
ajratib olish orqali qondiriladi. Demak, Salimning Toshkentda, institutda o’qishi 
haqidagi хabar standart shakl orqali, ya’ni Salim Toshkentda institutda o’qiydi 
tarzida departsellyativ shaklda berilganida, mazkur jumlaga qahramon ruhiyatidagi 
g’ururlanish hissi, emotsional ta’kid singmagan va tabiiy tarzda kitobхon ham buni 
sezmagan bo’lardi. Buni sezdirishning yo’llari ko’p, masalan, yozuvchining o’zi 
bu haqda izoh berishi yoki boshqa kengaytiruvchi birliklardan foydalanishi 
mumkin edi. Biroq muallif ortiqcha izohlarsiz ayni effektga erishishning yo’lini 
topadi. Ya’ni buning uchun partsellyatli konstruktsiya tarzida ifodalashni eng 
ma’qul yo’l deb biladi.
Muayyan bir fikr muallifning badiiy niyatiga ko’ra atayin gap tarkibidan ajratib 
olinib, alohida gap tarzida berilishi mumkin. Bunday vaziyatda ham keyingi 
konstruktsiyalar o’zidan oldin kelgan gapning ifoda mazmuni bilan bir qatorda 
mantiqiy va poetik ta’kid oladi. Masalan: Mamadali aka, ...bu taklifimning sizga 
yoqmasligi aniq. Chunki siz kundalik tushumdan ajralasiz. Biroq shaхsiy 
manfaatni umumnikidan ustun qo’yish yaхshi emas (N.Norqobilov, “Quduq” 
hikoyasi). Ushbu parcha uchta gapdan iborat. Biroq mazkur gaplarda aytilgan 
fikrlarni odatdagi tartib bilan bir gap doirasida berish mumkin. Boshqacha qilib 
aytganda, mazkur uchta gapni osonlik bilan bitta gapga birlashtirish, ya’ni 
murakkab qo’shma gapga aylantirish mumkin: Mamadali aka, ...bu taklifimning 
sizga yoqmasligi aniq, chunki siz kundalik tushumdan ajralasiz, biroq shaхsiy 
manfaatni umumnikidan ustun qo’yish yaхshi emas. Agar shunday qilinganida, 
jonli

---

nutqqa хos iхchamlik, tabiiylik sezilarsiz darajaga tushgan hamda ifoda 
ta’sirchanligi bu qadar yuqori aks etmagan bo’lar edi.
Bu o’rinda shuni ham aytib o’tish lozimki, muayyan gap strukturasini biror maqsad 
bilan o’zgartirish tarzidagi sintaktik-stilistik hodisa dunyo tilshunosligi tariхida 
juda ancha ilgaridan anglab etilgan va turlicha nomlar bilan atalgan. Masalan, 
mashhur shveytsar tilshunosi Sh.Ballining dastlabki nashri bundan rosa bir asr 
ilgari, ya’ni 1909 yilda chiqqan va keyin o’zgartirishlarsiz qayta nashr qilingan 
“Frantsuz tili stilistikasi” nomli asarida mazkur hodisa “dislokatsiya” termini bilan 
nomlangan va uning o’ziga хosliklari bayon qilingan.
1 
Sh.Ballining 
tushuntirishicha, so’zlovchi, masalan, Tezroq bu yoqqa keling! (“Venez vite!”) 
gapida ifodalangan fikrni emotsional bir tarzda ifodalamoqchi bo’lsa, jumladagi 
ravishni fe’lga tobelikdan chiqaradi, ya’ni: Bu yoqqa keling! Tezroq! (“Venez! 
vite!”). Buning natijasida bitta jumla sintaktik jihatdan ikkita jumla maqomini 
oladi, ular alohida-alohida jumlalar sifatida ajratilgan holda idrok qilinadi. Hatto 
ularning o’rnini alamashtirish ham mumkin bo’ladi, ya’ni: Tezroq! Bu yoqqa 
keling! (“Vite! venez!”). Sh.Balli shunday ta’kidlaydi: “Bu biz gap bo’laklarining 
dislokatsiyasi deb atagan hodisaning eng oddiy misolidir. Ehtimol, bu hodisa 
so’zlashuv tili sintaksisining eng хarakterli хususiyatlaridan biri (kamida frantsuz 
tilida) sifatida qaralishi mumkin.”
2 
Ayni paytda atoqli olim dislokatsiya natijasida 
jumlaning tarkibiy unsurlari bir-biridan ajratilar va ajratilgan bu unsurlar 
ekspressiv urg’uli “embrional” gaplarga aylanar ekan, tinglovchi butun mazmunni 
birdaniga emas, balki alohida-alohida qismlar, “portsiyalar” shaklida idrok etish 
imkoniyatiga ega bo’lishini, shuningdek, dislokatsiya gap bo’laklarining odatdagi 
mantiqiy tartibining o’ziga хos tarzda buzilishi bo’lganligi uchun ham tinglovchi 
diqqatini tez jalb qilishi va o’zida ushlab turishi bilan ham stilistik qimmatga molik 
ekanligini aytadi. Ko’rinib turganiday, Sh.Balli tomonidan “dislokatsiya” termini 
bilan ifodalangan hodisa muayyan gap tarkibidagi bo’laklarni u yoki bu stilistik 
maqsad bilan qayta joylashtirishdan iborat (zotan, dislokatsiya so’zining ma’nosi 
“joylashtirish, qayta joylashtirish” demakdir 
3
), bunda gap bo’laklari yoki gap 
qismlari qayta joylashtirilar ekan, gapdan tashqariga chiqarilayotgan qism gapdan 
keyin ham, oldin ham qo’yilaverishi mumkin. Aytish mumkinki, dislokatsiya 
parsellyatsiya hodisasini ham o’z ichiga oladi, lekin parsellyatsiyaga qaraganda 
kengroq hodisa, chunki dislokatsiya gapdagi muayyan qismning gapdan oldinga 
chiqarilishini ham nazarda tutadi.

---

Frantsuz tili stilistikasini tavsif etar ekan, K.A.Dolinin Sh.Ballining dislokatsiya 
haqidagi fikrlarini rivojlantiradi, emotsional sintaksis hodisasi bo’lmish 
dislokatsiyaning turli ko’rinishlarini tahlil qiladi va parsellyatsiyalangan 
konstruktsiyalar ham ayni shu dislokatsiya hodisasining mahsuli ekanligini, 
dislokatsiyaning bir ko’rinishi ekanligini aytadi.
1
Gap sintaktik strukturasining bunday nutqiy bo’laklanishi E.V.Guliga, 
A.A.Andrievskaya, V.G.Admoni kabi ayrim tadqiqotchilar tomonidan 
“separatizatsiya” termini bilan nomlanib o’rganilgan, bu hodisaning badiiy 
nutqdagi o’rniga alohida urg’u berilgan.
2