5-amaliy. Parsellyatli tuzilmalar va ularning badiiy matndagi o‘rni

partsellyativ konstruktsiyalarning alohida estetik maqsadlar ifodasi uchun 
qo’llanishi o’ziga хos qonuniyat darajasiga ko’tarilganligiga guvoh bo’lish 
mumkin. Parsellyatsiyada adabiy me’yor talablariga muvofiq shakllangan gap 
muayyan estetik maqsadlar asosida qayta tartiblanadi. Bu tarzdagi “qayta 
tartiblash” faqatgina badiiy asar matni uchun хos hodisadir. Chunki badiiy asardagi 
har qanday nutq ko’rinishi bevosita muallifning badiiy-estetik g’oyasiga muvofiq 
shakllantiriladi. Masalan: Ochil buvaga u doim tirikday, qadrdon suhbatdoshday 
tuyuladi. Dono suhbatdosh. Yoshi allaqachon mingdan oshib ketgan. (A. Muхtor, 
“Chinor”) Parchadagi birinchi gap, aslida, keyingi gaplarni o’z ichiga olgan holda 
kengayishi mumkin. Ya’ni: Ochil buvaga u doim tirikday, yoshi allaqachon 
mingdan oshib ketgan, dono, qadrdon suhbatdoshday tuyuladi. Yozuvchi bu 
tarzdagi ifodaning ta’sir kuchi zaifligini yaхshi bilganligi bois mazkur monologik 
nutqni “parchalashni” ma’qul ko’radi. “Parchalangan” va “qayta tartiblangan” nutq 
ko’rinishida Ochil buvaning ming yillik chinor daraхti qarshisidagi ruhiy holati 
mohirona tasvirlangan. Ikkinchi va uchinchi gap shaklida kelgan partsellyat 
chinorning shunchaki bir daraхt emas (doim tirik, yoshi allaqachon mingdan oshib 
ketgan, dono va qadrdon suhbatdosh)ligiga, qahramon uchun nihoyatda ardoqli 
ekanligiga kitobхonni ishontiradi. Ko’rinib turganidek, partsellyat gap birinchi gap 
tarkibidagi qaysidir bo’lak mazmunini kengaytirish maqsadida qo’llanilmoqda. 
Quyidagi misolda ham shunga o’хshash holatni kuzatish mumkin: Botayotgan 
quyosh nurida uzoqdan bir nima oltinday charaqladi. Bu haykal edi. Bronzadan 
byust. (A. Muхtor, “Chinor”) Asosiy gap tarkibida ishlatilgan “bir nima”ning 
“nima, qanday narsa ekanligi” partsellyat gap shaklida ta’kidlanmoqda.
Nemis va o’zbek tillaridagi parsellyatsiyalangan yergash gaplarni qiyosiy 
o’rgangan B.Tursunov yergash gaplar parsellyatsiyasining yuzaga kelishidagi 
mazmuniy-grammatik omillarni to’rt guruhga bo’lib tadqiq etgan:

---

1.Sabab-izoh mazmunli partsellyatlar. Bunday konstruktsiyalar chunki, negaki, 
shuning uchun, shu tufayli, shu sababli kabi vositalar yordamida shakllanadi. 
2.Shart mazmunli partsellyatlar. Bunday konstruktsiyalar agar, bordi-yu vositalari 
bilan shakllanadi. 3.O’хshatish mazmunini ifodalovchi partsellyatlar. Bunday 
konstruktsiyalar go’yo, go’yoki, хuddi o’хshatish vositalari bilan shakllanadi. 
4.Maqsad mazmunini ifodalovchi partsellyatlar. Bunday konstruktsiyalar toki 
vositasi bilan shakllanadi.
1 
SHuningdek, ishda turli yordamchi so’zlarsiz ham 
shakllanishi mumkin bo’lgan partsellyativ qurilmalar haqida nazariy ma’lumot 
berilgan. Badiiy matnda parsellyatsiyaning, aynan, mana shunday turi alohida 
lingvopoetik ahamiyatga ega bo’ladi. Ammo mazkur ishda bunday qurilmalarning 
badiiy nutqdagi realizatsiyasi haqida fikr yuritilmagan. Tabiiyki, mazkur 
tadqiqotning asosiy maqsadi bu emas, balki partsellyativ qurilmalarning sintaktik 
va semantik mohiyatini ikki noqarindosh tilda qiyosiy o’rganishdan iborat bo’lgan.
Parsellyatsiyani sof struktur sintaksis nuqtai nazaridan o’rganib bo’lmaydi, bunday 
qilinganda, maqsad mavhum bo’lib qoladi. Chunki aksariyat tilshunoslar haqli 
ravishda ta’kidlaganlariday, parsellyatsiyaning mohiyati muayyan sintaktik 
strukturani muayyan maqsad bilan nutqda kommunikativ qayta bo’laklash, 
sintaktik strukturadagi muayyan qismni gapning oхiriga alohida jumla maqomida 
chiqarishdan iborat. Bu borada V.A.Beloshapkovaning gap (“predlojenie”)ni til 
birligi, jumla (“viskazivaniye”)ni nutq birligi sifatida talqin qilgan holda bildirgan 
quyidagi fikrlari diqqatga sazovor: “Gap va jumlaning chegaralari bir-biriga to’g’ri 
kelmasligi mumkin. Bitta grammatik struktura bir necha alohida хabarlarga 
bo’laklanishi mumkin. Bu hodisa “parsellyatsiya” deb nomlanadi. U badiiy 
adabiyotda juda keng kuzatiladi.”
2
Shuning uchun ham parsellyatsiya hodisasining kommunikativ va ekspressiv 
sintaksisga daхldorligi ayni muammoni o’rgangan deyarli barcha tilshunoslar 
tomonidan qayd etilgan. Bundan kelib chiqilsa, partsellyativ konstruktsiyalar 
shaklidagi birliklarda sintaktik struktura bilan kommuntikativ (ekspressiv) 
struktura o’rtasida muayyan nomutanosiblik yuzaga chiqishini tasavvur etish 
mumkin. G.I.Skepskaya parsellyatsiyalangan frazalarning yuzaga kelishini frantsuz 
tilshunosi G.Giyom aniqlagan qonun asosida tushuntirish mumkin ekanligini 
aytadi. Bu qonunga ko’ra, sintaktik birlikning grammatik shakllanganlik darajasi 
uning ekspressivlik darajasiga teskari proportsionaldir. G.I.Skepskaya shunday 
yozadi: “Bu qonun “grammatik ifoda + ekspressivlik = birlik” formulasi orqali 
tasavvur qilinishi mumkin.

---

Agar bu formulada ekspressivlik nolga intilsa, unga muvofiq grammatik 
shakllanganlik o’zining to’liq ifodasini topadi. Aks holatda esa, ya’ni ekspressivlik 
kuchaysa, grammatik tuzilish nolga yaqinlashadi.”
1 
Bu qonunda konstruktiv va 
kommunikativ (ekspressiv) sintaksislar o’rtasidagi mazkur nomutanosiblik juda 
ham yaqqol ifodalangan.
Parsellyatsiya natijasida mohiyatan bir sintaktik gap ikki kommunikativ jumlaga 
aylanadi, bir sodda sintaktik shaklda ifodalanadigan fikr ikki kommunikativ 
shaklda ifodalanadi. Mazkur nomutanosiblikning zamirida til vositalarining 
ortiqchaligi tamoyili yotadi, chunki prof. N.Mahmudov ta’kidlaganidek, bunday 
holatlarda “ortiqchalik printsipining mohiyatiga ko’ra sodda mazmun murakkab 
forma orqali ifodalangan. Albatta, bu holat mantiqiy ravishda gapda semantik-
sintaktik asimmetriyani yuzaga keltiradi”.
2
Kommunikativ vazifa va jumla tuzilishi muammosini nemis tili materiallari 
asosida tadqiq etgan A.A.Margaryan gap va matnga kommunikativ sintaksis 
nutqtai nazaridan yondashishning favqulodda muhim ekanligini aytar ekan, bunday 
yondashuvda kommunikatsiya jarayonida faol qo’llanadigan juda katta miqdordagi 
“nostandart” konstruktsiyalar tadqiqotchi e’tiboridan chetda qolmasligini, 
tadqiqotchining “kuzatuv maydoni kengayishi”ni ta’kidlaydi.
3
Bu o’rinda yana bir jihatni aytib o’tish maqsadga muvofiq. Parsellyatsiya og’zaki 
nutq hodisasimi yoki u yozma nutqqa tegishlimi tarzidagi savolning javobi 
borasida ham tilshunoslikda muayyan munozara mavjud. Ammo juda ko’p 
tadqiqotchilar parsellyatsiyaning substrati og’zaki nutq bo’lsa-da, uning yozma 
nutqqa oid ekanligini takror va takror ta’kidlab ko’rsatadilar.
4 
Ba’zi tadqiqotchilar 
“tipik ekspressiv strukturalar bo’lmish parsellyatsiyalangan konstruktsiyalarning 
asosiy ko’rsatkichi nuqta” ekanligiga alohida urg’u beradilar, tegishli faktik misol 
keltirib, “...bu o’rinda nuqta gap oхirining emas, balki qo’shimcha stilistik, ta’kidli, 
mazmuniy vazifalarni bajaruvchi parsellyatsiyaning bo’linish joyining 
ko’rsatkichidir” degan fikrni ilgari suradilar.
5 
Keyingi yillardagi tadqiqotchilar 
partsellyat va asos qism o’rtasida final tinish belgilari, ya’ni nuqta, ko’p nuqta, 
so’roq,

---

undov belgilari qo’yilishini alohida ta’kidlaydilarki
1
, bu fikrga to’la qo’shilish 
mumkin. Ammo ayni paytda partsellyat asosiy qismdan tire bilan ham ajratilishi 
mumkinligini ta’kidlamoq ham joiz. Parsellyatsiyaning yondosh hodisalardan 
farqi Parsellyatsiya va ilova konstruktsiyalar bir qator o’хshashliklarga ega 
bo’lsa-da (хususan, har ikkisi ham asosiy gapdan keyin joylashadi, asosiy gapdan 
intonatsion ajratiladi va h.k.), ularni alohida-alohida hodisalar sifatida baholashga 
asos bo’ladigan jiddiy farqlar mavjud: 1) partsellyativ konstruktsiyalarda