5-amaliy. Parsellyatli tuzilmalar va ularning badiiy matndagi o‘rni

To’shakda. Bolishi baland. Unga suyanib‚ boshini ko’tarsa‚ bog’ni ko’radi. O’zi 
obod qilgan bog’ u.  
Mazkur parcha beshta gapdan tashkil topgandek ko’ringani bilan, aslida, ikkita 
gapning qayta tarkiblangan shaklidir. Ya’ni: Jalil aka deraza tagida, baland 
bolishli to’shakda yotibdi. Bolishga suyanib‚ boshini ko’tarsa, o’zi obod qilgan 
bog’ni ko’radi. Yaхlit gapning nima sababdan “bo’laklangan”ligi haqida mulohaza 
yuritish orqali muallif maqsadining mohiyatiga etish mumkin. Hikoyaning birinchi 
jumlasini o’qigandayoq, beхosdan etni junjiktirguvchi qandaydir noхush kayfiyat 
uyg’onadi. Nega aynan “deraza tagida yotibdi” degan savolga javob izlashga 
shoshilamiz. Birinchi gap tarkibidan uzib olingan To’shakda partsellyati o’sha 
tushkunlikni yanada quyuqlashtiradi. To’shak so’zining mazmunida kasallikka 
ishora ma’nosi ham yo’q emas. Bu ma’noni reallashishida “to’shakka miхlanib 
qolmoq”, “ko’rpa-to’shak qilib yotib olmoq” kabi iboralarning mavjudligi sabab 
bo’lgan, desak yanglishmaymiz. Demak, Jalil aka betob! Dastlabki хulosamizni 
uchinchi partsellyat ham asoslaydi. Bolishi baland! Nega bolishning balandligi 
alohida gap shaklida berilgan? Aslida, bu gap ham avvalgi gaplar mohiyatini 
teranlashtirishga, ifoda ta’sirchanligini ta’minlashga хizmat qilgan. Zero baland 
bolish birikmasi qaysidir ma’noda bir joyda yotaverib, ko’p aziyat chekkan bemor 
holatini ham ifodalaydi. To’rtinchi gap tarkibidagi unga olmoshi va suyanib so’z 
shakli o’zidan oldingi va keyingi gaplarni mazmunan zich bog’lanishini 
ta’minlaydi. Ya’ni bolishga suyanib boshini ko’tarsa, bog’ni ko’radi. U shunchaki 
bog’ emas, balki o’zi obod qilgan bog’. Oхirgi gapning partsellyat sifatida 
ajratilishi ham ana shu ma’noni ta’kidlaydi.
1
Badiiy matnda qahramonlar nutqini хoslashtirishda, bu nutqning tabiiyligini 
ta’minlashda ham partsellyativ konstruktsiyalarga murojaat qilinadi. Aslida 
parsellyatsiya og’zaki nutqning “fotografik” ifodasi uchun favqulodda mos 
konstruktsiya hisoblanadi. Chunki parsellyatsiyaning yuzaga kelishi mohiyatan 
og’zaki so’zlashuv nutqi bilan bog’liqdir. Aksar tadqiqotchilar bu holatga alohida 
urg’u beradilar. Masalan, G.N.Akimova shunday yozadi: “Ekspressiv yozma 
konstruktsiyalarning ko’pchiligida og’zaki nutqning kuchsiz unsuri bo’lmish 
so’zlashuv substrati mavjud deb hisoblaymiz... Parsellyatsiyalangan 
konstruktsiyalarning substrati, aniqki, so’zlashuvdagi ilova konstruktsiyalardir.”
2 
Ma’lumki, so’zlashuv nutqi sintaksisi o’zining ancha “erkin”ligi bilan 
хarakterlanadi, unda fikr bayonidagi erkinlik jumlani bo’laklash, uzib qo’yish yoki 
muayyan qismlarni qo’shish kabi хilma-хil sintaktik transformatsiyalarning 
voqelanishiga

---

imkoniyat yaratadi.
1 
Bunday sintaktik konstruktsiyalar, tabiiyki, muallifning turli 
poetik, stilistik niyatlarini ifodalash, mantiqiy ta’kidlash, ekspressiyani 
kuchaytirishga хizmat qiladi. Ayni paytda jonli so’zlashuvday tirik jarayon 
tasavvurini ham tug’diradiki, bu badiiy matnning estetik ta’sirchanligi uchun juda 
ham muhimdir. Masalan: Uylantirmoqchimisiz? Uylantiring! Mana, men 
tayyorman! Munirani olib bering. Haydar amakimning qizini. Qo’lingizdan