5 maruza. Organizmlarning joylashishi va populyatsiyalar orasidagi bog’lanishlar

Nobud bo‘lish (o‘lish). Nobud bo‘lish populyatsiyada individlarning
o‘lishini tavsiflaydi. Ekologik nobud bo‘lish deganda, ma’lum sharoitda
individlarning nobud bo‘lishi tushuniladi. Bu ko‘rsatkich tashqi muhit va boshqa
omillar ta’sirida o‘zgarib turadi.
Nobud bo‘lishdan tashqari populyatsiyada individlar sonining kamayishiga
emmigratsiya ta’sir qiladi. Emmigratsiya muayyan bir populyatsiyalardagi
individlarning boshqa populyatsiyaga chiqib ketib, jadal ko‘payishi va
individlarning yuqori zichligi natijasida kelib chiqadi.
Populyatsiyadagi sonlarning umumiy o‘zgarishi 4 ta holat hisobiga amalga
oshadi: tug‘ilish, o‘lish, turning emmigratsiyasi, migrastiya.
Populyatsiyada individlarning o‘lishi ko‘pgina sabablar orqali sodir bo‘ladi:
turning genetik va fiziologik to‘liqligi, muhit sharoiti, noqulay omillar ta’siri,
yirtqichlar, parazitlar, kasalliklarning ta’siri. Tajribada, populyatsiyalarda o‘lishning
qanday borishini bilish uchun yashab qolish jadvali tuziladi. Bu jadval asosida
yashab qolish egri chizig‘i chiziladi.
49Tabiatdagi ko‘pchilik turlar uchun o‘lim - yosh organizmlarda ularning
hayotining erta davrlarida - voyaga yetganlarga qaraganda doim yuqori bo‘ladi.
Ko‘pgina baliqlarda voyaga yetgan fazagacha qo‘yilgan ikraning 1 - 2 % gina
yashab qoladi. Hasharotlar tomonidan qo‘yilgan tuxumlarning - 0,3 - 0,5 % gina
yashab qoladi.
Insonlarda ham uzoq vaqtgacha yosh bolalar o‘limi yuqori bo‘lgan - tibbiyot
rivojlanishi bilan, o‘lim biroz kamaygan. Bu esa avlodlar yashovchanlik egri
chizig‘i tipining o‘zgarishiga olib keladi va yer yuzi aholi sonining ortishiga, ya’ni
«demografik portlashga» olib keldi.
O‘lim 3 ta tipga ajratiladi:
1 - tipiga – populyatsiyaning butun hayoti davomida bir xildagi o‘lim
kiradi, yoki bir tekis nobud bo‘lishi kuzatiladi, u eksponenstial egri chizig‘i bilan
ifodalanadi. Bunday tipdagi o‘lim juda kam uchraydi, ya’ni populyatsiyaning
butun hayoti davomida nisbatan kam nobud bo‘lish kuzatiladi. Bu grafikda
boshlanish va generastiyaning nol miqdoridan boshlab bir tekis to‘g‘ri chiziq hosil
qiladi.
2 - tipi – rivojlanishning boshlang‘ich bosqichida yuqori o‘lim bilan
xarakterlanadi. Ko‘pchilik o‘simliklarning maksimal halokati - urug‘ning va
o‘simtaning unib chiqish bosqichida ro‘y beradi. Hayvonlarda esa - lichinka fazasi
va yosh holatida kuzatiladi. Bunday populyatsiyalarda o‘lish egri chizig‘i vertikal
o‘q bo‘yicha boshidayoq keskin pastga tushib ketadi. Voyaga yetgan shakllari
ancha himoyalangan va chidamli bo‘ladi.
3 - tipi – katta yoshdagi, ayniqsa qari turlarda yuqori halokat bilan
xarakterlanadi. Agarda bitta generastiyadan hosil bo‘lgan individlar o‘zlarining
biologik yosh chegarasigacha yashab, keyin qisqa vaqt ichida o‘ladigan bo‘lsa, bu
ideal holat hisoblanadi. Bu populyatsiyadagi eng kam nobud bo‘lishga to‘g‘ri keladi.
Avlodlar sonining vaqtga bog‘liqligini ifodalaydigan bunday egri chiziq dastlab
gorizontal o‘qqa parallel holda boradi, keyin esa tez pastga egilib tushadi.
Tabiatda ayrim turlarning nobud bo‘lishi unga ma’lum miqdorda yaqin
bo‘lishi mumkin: Masalan, ayrim hasharotlarda – qo‘ng‘izlarda, yirik sut
emizuvchilarda kuzatiladi.
Bu tipga hozirgi inson populyatsiyalarini ham kiritish mumkin. Bunday
populyatsiyalarda turning o‘rtacha hayotining davom etishi yuqori bo‘lib,
maksimumiga yaqinlab qoladi.
Populyatsiyadagi individlarning tug‘ilishi bilan nobud bo‘lishi o‘rtasidagi
farq hayotchanlik deb qaraladi.
Yuqorida aytilgan o‘limning 3 tipi asosida yashovchanlik, hayotchanlik egri
chizig‘i chiziladi.