6-ma’ruza. Buyruqlar tizimi arxitekturalarini tasniflash

---

6-ma’ruza. Buyruqlar tizimi arxitekturalarini tasniflash. Operandlarning 
turlari va formatlari. Kompyuterning buyruqlar tizimi. Buyruqlarning 
turlari va buyruqlar formati 
Reja:
1. Buyruqlar 
tizimi 
arxitekturalarini 
tasniflash.
2. Operandlarning turlari va formatlari.
3. Kompyuterning 
buyruqlar 
tizimi, 
buyruqlarning 
turlari 
va 
buyruqlar 
formati 
Kalit so’zlar: arxitektura (architecture), buyruq (command), buyruqlar 
tizimi (command systems), dasturiy ta’minot (software), xotira (memory), markaziy 
protsessor (central processor), assembler, operatsion tizim (operating system), 
mrifmetik mantiqiy qurilma (arithmetic logic unit), kiritish/chiqarish qurilmasi 
(input/output unit),tizim (system), operand, manzil (address), kompyuter 
(computer), CISC, RISC, VLIW, stek (stack), akkumlyetor (accumulator), registr 
(register), LIFO, asosiy xotira (main memory), o’qish (load), saqlash (store), 
butun son (integer), ASCII, UNICODE, IEEE, Pentium, periferik qurilma 
(peripheral devices).
1. Buyruqlar tizimi arxitekturalarini tasniflash. 
Kompyuterning buyruqlar tizimi ma'lum bir HM bajarishga qodir bo'lgan 
buyruqlarning to'liq ro'yxati. O'z navbatida, buyruqlar tizimi arxitekturasi (BTA) 
ostida dasturchiga ko'rinadigan va foydalanishi mumkin bo'lgan kompyuter 
vositalarini aniqlash odatiy holdir. BTA ni dasturiy ta'minotni ishlab chiquvchilar 
ehtiyojlarini kompyuter texnikasi yaratuvchilarning imkoniyatlariga moslashtirish 
liniyasi sifatida ko'rish mumkin (6.1-rasm). 

---

6.1-rasm. Buyruqlar tizimi arxitekturasi dasturiy va apparat ta’minoti orasidagi 
interfeys sifatida 
Natijada, ikkalasining maqsadi hisob-kitoblarni eng samarali tarzda, ya'ni 
minimal vaqt ichida amalga oshiradi va bu yerda buyruqlar tizimi arxitekturasini 
to'g'ri tanlashda hal qiluvchi rol o'ynaydi. 
Soddalashtirilgan talqinda dasturning bajarilish vaqti (T
hisob
) dasturdagi 
buyruqlar soni (N
buy
), har bir buyruq bo'yicha protsessor aylanishlarining o'rtacha 
soni (CPI) va takt davrining davomiyligi τ
dav
orqali aniqlanishi mumkin: 
T
hisob
= N
buy
× CPI × τ
dav
. 
Ifodaning har bir komponenti buyruqlar tizimi arxitekturasining ayrim 
jihatlariga bog‘liq bo‘lib, o‘z navbatida boshqalarga ham ta’sir qiladi (6.2-rasm), 
bu esa BTA ni tanlashga o‘ta mas’uliyatli yondashish zarurligini ko‘rsatadi. 
6.2-rasm. Buyruqlar tizimi va hisoblash samaradorligini belgilovchi omillar 
o'rtasidagi bog'liqlik 
Kompyuterning buyruqlar tizimi arxitekturasining umumiy xarakteristikasi 
quyidagi savollarga javob berishdan iborat: 
1. Kompyuterda qanday ma'lumotlar va qanday shaklda taqdim etiladi? 
2. Ushbu ma'lumotlarni asosiy xotiradan tashqari qayerda saqlash mumkin? 
3. Ma'lumotlarga kirish qanday tartibda amalga oshirilishi mumkin? 
4. Ma'lumotlar ustida qanday amallarni bajarish mumkin? 
5. Buyruqda nechta operand bo'lishi mumkin? 
6. Keyingi buyruqning manzili qanday aniqlanadi? 
7. Buyruqlar qanday kodlanadi? 

---