6-Mavzu. Sotsiologiyada sotsial stratifikatsiya va sotsial mobillik Reja

2. Startifikatsiya modellari va turlari 
Bernard Barber individlarning sotsial tizimlarda turli xolatlarni egallashiga qarab, ularning ierarxiyasi 
asosida sotsial stratifikatsiyaning piramida va romb shaklidagi ikki modelini yaratgan. U o‘zining 
stratifikatsion modellarini uch toifaga ajratgan: yuqori qatlam, o‘rta qatlam va quyi qatlam. 
Yuqori qatlam – aholining elitasini tashkil etuvchi ozchilik bo‘lib, ularning daromadini nazorat qilish 
soliq solish orqali amalga oshiriladi. 
O‘rta qatlam – sotsial ierarxiyaning ikki qutbi oraisdagi oraliqni egallovchi insonlar guruhi bo‘lib, ular 
daromadining miqdori, iste'mol qilish qobiliyati va xarakteri, turmush uslubi va asosiy qadriyatlari kabi 
ko‘rsatkichlar orqali bir-biriga yaqin turadilar. Ammo ular ma'lumoti, mashg‘ulot turi, daromad manbai kabi 
kriteriylar orqali farqlanadi. Shunga qaramay, o‘rta qatlam jamiyat barqarorligi va farovanligini ta'minlab 
turuvchi poydevor sanaladi. Mazkur qatlam ko‘lami qanchalik keng bo‘lsa, u yuqori va quyi qatlam 
kamchiliklarini osonlik bilan bartaraf eta oladi. 
Quyi qatlam - yuqori turuvchi qatlam bilan mustahkam aloqalarga ega bo‘lmagan va jamiyatning 
“tubini” tashkil etuvchi insonlar guruhi. Ularni ba'zi adabiyotlarda autsayder
115
lar nomi bilan ham atashadi. 
Piramidal va romb shaklidagi stratifikatsion modellar jamiyatda hamisha ozchilikni tashkil etuvchi elita 
qatlami borligini ko‘rsatadi. Shu bilan bigalikda piramida ko‘rinishidagi stratifikatsion tizimlarda o‘rta qatlam 
elita qatlamidan ko‘proq bo‘lsada, aksariyat insonlar quyi qatlamda joylashganini ko‘rish mumkin. Barberning 
fikricha, so‘nggi yuz yil ichida g‘arb jamiyati piramida ko‘rinishidagi tipdan romb ko‘rinishidagi timpga o‘tdi. 
Olimning fikricha, zamonaviy tipdagi jamiyatlarda endilikda taraqqiyot
va turmush darajasiningn ko‘tarilishi 
natijasida romb shaklidagi stratifikatsion model qaror topadi va shakllanadi. 
U.Uorner tomonidan ishlab chiqilgan AQSh jamiyatining olti sotsial sinfdan iborat bo‘lgan 
stratifikatsion modeli g‘arbning bir qator sotsiolog olimlari (K.Devis, U.Mur, R.Koleman, L.Reyuoter, 
R.Darendorf) tomonidan rivojlantirildi. Mazkur model asosini sotsial ierarxiya tashkil etadi. Unga ko‘raAQSh 
jamiyati stratifikatsiyasi quyidagicha ko‘rinishga ega: 
- Yuqori yuqori sinf – umummilliy korporatsiyaning bosh boshqaruvchisi, nufuzli firmaning boshlig‘i, 
yuqori harbiy unvon egasi, federal sudya, birja egasi, yirik arxitektor, yuqori malakali shifokor, arxiepiskop
- Yuqori sinf – o‘rta darajadagi firmaning boshqaruvchisi, muhandis-mexanik, gazeta egasi, 
amaliyotchi shifokor, amaliyotchi yurist, kolledj o‘qituvchisi
- Yuqori o‘rta sinf – bank kassiri, munitsipal kolledj o‘qituvchisi, o‘rta darajadagi boshqaruvchi, 
maktab o‘qituvchisi 
- O‘rta o‘rta sinf – bank xodimi, tish shifokori, boshlang‘ich maktab o‘qituvchisi, sug‘urta 
kompaniyasi xodimi, magazin boshqaruvchisi, malakali usta
- Quyi o‘rta sinf - Avtomexanik, parikmaxer, barmen, jismoniy mehnatda band bo‘lgan malakali 
ishchi, mehmonxona xizmatchisi, pochta xodimi, politsiyachi, yuk mashinasi haydovchisi 
- O‘rta quyi sinf – taksi haydovchisi, o‘rta malakali ishchi, benzin quyuvchi, ofitsiant, shveytsar 
- Quyi quyi sinf – idish yuvuvchi, uy xizmatkori, bog‘bon, shaxtada ishchisi, supuruvchi va h.k. davlat 
qaramog‘idagi ishsizlar. 
Rossiyalik sotsiologlar Z.T.Golenkova vaE.D.Igitxanyanning fikricha, bugungi kunda jamiyatning uchta 
stratifikatsion modelini ajratib ko‘rsatish mumkin: limon, eyfel minorasi va yerga bosilgan piramida modeli. 
Olimlarning ta'kidlashlaricha, bozor iqtisodiyoti rivojlangan iqtisodiy barqaror mamlakatlarda limon 
shaklidagi stratifikatsion
modelni ko‘rishimiz mumkin. Eyfel minorasi modeli ko‘p hollarda Lotin Amerikasi mamlakatlariga xos 
bo‘ladi. Ularda quyi qatlam ko‘lami keng bo‘lsada, o‘rta qatlam yuqoriga cho‘zilgan bo‘ladi. yerga bosilgan 
piramida modeli markaziy va Sharqiy yevropa, jumladan, ittifoq qulashidan keyingi ilk yillardagi Rossiya 

---

uchun xos bo‘lib, unda 80 foizga yaqin jamiyat a'zolari quyi qatlamga, 3-5 foizi elitaga kiradi. O‘rta qatlam 
esa deyarli mavjud bo‘lmaydi.