6-Mavzu. Sotsiologiyada sotsial stratifikatsiya va sotsial mobillik Reja

1. Sotsial mobillik tushunchasi va uning turlari 
Sotsial stratifikatsiya nazariyasi jamiyatni turli qatlamlarga bo’lish kriteriylarini ishlab chiqish bilan 
birga sotsial mobillik nazariyasi uchun nazariy asos sanaladi. Jamiyatning ierarxik tuzilishi doimiy va 
o’zgarmas emas, undagi elementlar orasida doimiy ravioshda o’zaro ta’sirlar, o’zgarishlar va harakatlar 
bo’ladi. Mana shu holatlar sotsiologiyada sotsial mobillik nuqtai nazaridan tadqiq etiladi. 
Sotsial mobillik – individ yoki guruhning jamiyat stratifikatsion tizimida egallagan sotsial 
maqomini,statusini o‘zgartirilishi,ya'ni insonlarning sotsial ko‘chishlaridir.Bu yerdf shaxsning bir sinfdan 
ikkinchi bir sinfga, bir ijtimoiy guruhdan ikkinchi bir ijtimoiy guruhga o‘tishi va jamiyat ijtimoiy tarkibida 
tutgan o‘rnini o‘zgarishinazarda tutilmoqda. 

---

Shaxsning umri misolida bu uning go‘daklik, o‘smirlik, yoshlik, o‘rta yoshlik, qarilik davrlarida 
namoyon bo’ladi. Undan tashqari insonma'lumot olishi, oila qurishi, hunar o‘rganishi, kasb egallashi orqali 
ijtimoiy o’zaruvchanlikka uchraydi va uning jamiyatdagi o‘rni - statusi o‘zgarib boradi. O‘quvchi, talaba, 
muhandis, nafaqaxo‘r kabi. 
Jamiyat misolida bu undagi insonlar hayotida ro’y beruvchi ijtimoiy o‘zgaruvchanlik jarayoni orqali 
namoyon bo’ladi. Sinflarning paydo bo‘lishi, sinflarning bir ko‘rinishdan ikkinchi bir ko‘rinishga o‘tishi, 
jamiyat sinfiy strukturasining o’zgarishi,jamiyat ishlab chiqarish kuchlari joylashuvining o’zgarishi, fan, 
texnika, madaniyat va sa'nat taraqqiyotida o‘z aksini topadi. Masalan, qul, dehqon, ishchi, sovxozchi, 
pomeshchik, kapitalist, fermer. 
«Sotsial mobillik» termini sotsiologiyaga P.Sorokin tomonidan 1927 yilda kiritilgan.Mobillik 
inglizcha“mobilite” so’zidan olingan bo’lib, «ko‘chish», «safarbarlik» ma'nosini anglatadi. P.Sorokin o’z 
nazariyasida sotsial mobillikni ikki turga ajratgan: vertikal va gorizontal sotsial mobillik. 
Gorizontal mobillik individning bir sotsial qatlamdan shu darajada joylashgan boshqa qatlamga o‘tishini 
anglatadi.Mobillikning bu turi yashash joyini o’zgartirish, boshqa diniy guruhga o’tish kabilarda namoyon 
bo’ladi.Vertikal sotsial mobillik bir stratadan boshqasiga o‘tishni, ya’ni hayoti davomida insonning yuqori 
statusni quyiga, quyi statusni yuqori darajadagisiga almashtirishni nazarda tutadi. Masalan, oddiy ishchining 
korxona prezidenti darajasiga ko‘tarilishi yoki teskari jarayon. 
Vertikal mobillik o‘z o‘rnida yuqoriga va pastga yo‘naltirilgan bo‘ladi.Yuqoriga yo‘naltirilgan sotsial 
ko‘tarilish,yuqoriga harakatni,pastga yo‘naltirilgani -sotsial tushish,pastga harakatni anglatadi. 
Shunga ko‘ra, P.Sorokin ko‘tariluvchi sotsial mobillik va quyiga yo‘naltirilgan sotsial mobillik 
tushunchalarini ham kiritgan. Sotsial ierarxiya bo‘yicha yuqoriga ko‘tarilish ijtimoiy ko‘tarilish nomi bilan 
atalgan. Uning aksi esa sotsial tushish nomi bilan yuritiladi. 
Sotsial mobillik boshqa shaxs va guruh nuqtai nazaridanindividual va guruhiy mobillik
119
turlariga 
ajratiladi. 
Individual mobillik-individning boshqalarga bog‘liq bo‘lmagan holda gorizontal yoki vertikal chiziq 
bo‘yicha yuqoriga va pastga ko‘chishidir. 
Guruhiy mobillikda ko‘chishlar guruhiy,kollektiv holda sodir bo‘ladi,u yoki bu strataning sotsial 
mavqe’i o‘zgaradi.P.Sorokinning fikricha, guruhiy mobillikning sababi sifatida quyidagi holatlar namoyon 
bo’ladi: 
- sotsialistik revolyusiyalar 
- chet el intervensiyasi, bostirib kirishi 
- davlatlararo urushlar 
- fuqarolik urushlarti 
- harbiy to’ntarishlar 
- siyosiy rejimlarning o’zgarishi