7 -mavzu. Falsafiy kategoriyalar «Kategoriya»
Download 0.61 Mb. Pdf ko'rish
|
7 mavzu. (3)
|
Sababiy zanjir. Har bir sabab boshqa bir sababning oqibati, har bir oqibat esa – boshqa bir
oqibatning sababidir. Shunday qilib, har qanday elementar sababiy aloqa undan o‗tmishga ham, kelajakka ham qarab ketgan sababiy zanjirning bir bo‗g‗ini hisoblanadi Sababiy zanjir Hozirgi davrdan uzoq o‗tmishga qarab ketgan ayrim sababiy zanjirni o‗rganish bir qarashda sabablar va oqibatlarning azaliy va abadiy berilgan birikmasi mavjud bo‗lib, unda voqealar rivoji uzil-kesil belgilangan va biron-bir tasodifga o‗rin yo‗q, degan xulosaga kelish mumkin. Ammo bunday xulosa noto‗g‗ri. Biron-bir alohida sababiy aloqa yoki ayrim sababiy zanjirni farqlar ekanmiz, biz bunda ular vujudga kelgan barcha sharoitlarni hech qachon to‗liq hisobga ololmaymiz. Holbuki, bu sharoitlar ularga ta‘sir ko‗rsatadi va buning natijasida zanjirlarning hosil bo‗lishi noaniq va oldindan belgilanmagan tus oladi. 124 Birinchidan, moddiy obyektlarda yuz beruvchi o‗zgarishlar faqat sirtdan ta‘sirlar (tashqi sababiyat) oqibatlari emas; ular obyektning ichki tuzilishiga, uning shu vaqtdagi holatiga, unda yuz berayotgan jarayonlarga ham bog‗liq bo‗ladi (ichki sababiyat). Ayni bir ta‘sir (masalan, qizdirish) turli obyektlarda yoki turli vaqtda olingan ayni bir obyektda har xil oqibatlarga sabab bo‗ladi (ayrim moddalar eriydi, ayrim moddalarning rangi o‗zgaradi, ba‘zi bir moddalarda kimyoviy reaktsiyalar yuz beradi va h.k.). Shu sababli sababiy zanjirning qaysidir bo‗g‗inlarida obyektga sirtdan ko‗rsatilgan ta‘sir oldindan aytib bo‗lmaydigan natijaga olib kelishi mumkin, chunki u mazkur ta‘sir bilangina emas, balki bu obyektdagi ichki sababiyat bilan ham belgilanadi. Bunday natija tashqi sababiy zanjirga nisbatan tasodifiy hisoblanadi. Ikkinchidan, boshqa sababiy zanjirlar bilan umuman bog‗liq bo‗lmagan sababiy zanjir mavjud emas. Bu zanjirlar ma‘lum nuqtada bir-biri bilan kesishadi. Ularning kesishuv nuqtasida bu zanjirlarning har biri uchun «rejalashtirilmagan», tasodifiy sanalgan voqea yuz berishi mumkin («baxtsiz hodisalar» - masalan, yo‗lda yuz beruvchi halokatlar odatda shunday «rejalashtirilmagan» tasodiflar hisoblanadi). Bunda mazkur voqea yangi sababiy zanjirning asosiga aylanadi Sababiy zanjirlarning kesishuvi Uchinchidan, voqea bir emas, balki bir nechta oqibatlarning sababi bo‗lib xizmat qilishi mumkin. Ularning har biri, o‗z navbatida, voqealarning qandaydir yangi zanjirlarini vujudga keltiruvchi boshqa oqibatlarga sabab bo‗ladi. Shunday qilib, sababiy zanjirlar tarmoqlanadi Sababiy zanjirlarning tarmoqlanishi Bu voqealar rivojining son-sanoqsiz turli variantlari vujudga kelishiga sabab bo‗ladi, unda ilgari mavjud bo‗lmagan yangi va yangi imkoniyatlar tug‗iladi. Zanjirlarning tarmoqlanish nuqtasida yotgan dastlabki sabab ular «ko‗payishi»ning keyingi bosqichlarida paydo bo‗ladigan va amalga oshadigan barcha imkoniyatlarni belgilab bermaydi. Download 0.61 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|