7 -mavzu. Falsafiy kategoriyalar «Kategoriya»

Bahona va shart. Sababiy aloqalarni "bahona" va "shart-sharoit" singari tushunchalar 
bilan almashtirish mumkin emas. Masalan, sabab doim voqea, hodisalarga xos hamda ular 
o‗rtasidagi bevosita, ichki munosabatlarni bildiradi. Bahona esa sababga nisbatan tashqi turtki, 
xolos. Sababning voqelikka aylanishi muayyan oqibatning kelib chiqishi uchun ikkinchi darajali 
ta‘sir ko‗rsatuvchi bo‗ladi. Masalan, birinchi jahon urushi boshlanib ketishiga gertsog 
Ferdinandning o‗ldirilishi bahona bo‗lgan. Urushning kelib chiqishiga haqiqiy sabab aslida 

---

123 
muayyan davlatlar o‗rtasidagi raqobatning keskinlashganligi hamda bo‗lingan dunyoni qaytadan 
bo‗lib olishga qaratilgan siyosatning yuritilishi edi. Іar bir sabab muayyan oqibatni keltirib 
chiqarishi uchun, albatta, ma‘lum shart-sharoit zarur bo‗ladi. Lekin, shart-sharoit oqibatning 
sababini anglatmaydi. Shart-sharoit — muayyan oqibat tug‗ilishiga ta‘sir ko‗rsatuvchi holat 
bo‗lib, sababning oqibatga aylanishida o‗ziga xos rolь o‗ynaydi. Sababsiz yolg‗iz shart-
sharoitning o‗zi oqibatni keltirib chiqarmaydi. 
Sabab, bahona va shartni farqlash lozim. Bahonani subyektiv sabablar qatoriga kiritish 
mumkin. Bunda voqea yoki sherikning harakati o‗zining, odatda, noto‗g‗ri javob harakatlarini 
oqlash maqsadida talqin qilinadi va baholanadi. Shartlar – amaldagi yoki ehtimol tutilgan 
sababning mavjudlik muhitini tashkil etadigan ichki omillar va tashqi munosabatlar majmuidir. 
Sinergetika muhitga yagona negiz, bo‗lg‗usi tuzilmaning rang-barang shakllari manbai, 
rivojlanishning turli yo‗llari uchun maydon sifatida qaraydi. Sabab-oqibat munosabatlari 
tizimida shartlarning amaldagi ahamiyatini tushunish uchun quyidagi misolni ko‗rib chiqamiz. 
Fuqaro A. xotini suzishni bilmasligidan xabardor bo‗lgani holda, undan qutulish uchun uni 
dengiz bo‗ylab sayohatga yuboradi. Oqibatda xotini suvga cho‗kib o‗ladi. Erning harakatlari 
xotin o‗limining sababi hisoblanadimi? Bu misol shartlar o‗z holicha oqibat sababi bo‗la 
olmasligini, lekin sababning amalga oshishiga ko‗maklashadigan yoki monelik qiladigan omil 
hisoblanishini ko‗rsatadi.