7 -mavzu. Falsafiy kategoriyalar «Kategoriya»

Sabablarning turlari. Sabablar ichki va tashqi, bevosita va bilvosita, obyektiv va 
subyektiv bo‗lishi mumkin. Subyektiv sabablar ko‗pincha faoliyat, xulq-atvor, qilmishlarni 
izohlash sohasida namoyon bo‗ladi.
Voqealar zanjirining bilishda ichki va tashqi sabablar ham bir xil rolь o‗ynamaydi 
Obyektning mohiyatini tashkil etuvchi qarama-qarshi kuchlar, tendentsiyalarning o‗zaro aloqasi 
sababning ichki manbai hisoblanadi.. Ichki sabablar deb narsa va hodisaning o‗z tabiatiga xos, 
ichki muayyanlik, qarama-qarshi tomonlarning birligini ifodalanishiga aytiladi. Masalan, 
odamlar o‗z kasalligi yoki qariligini qayg‗u-hasrat, muvaffaqiyatsizliklar, og‗ir ish va hokazolar 
bilan tushuntirishga moyildirlar. Amalda qarilik yoki o‗limni engishga hali hech kim muvaffaq 
bo‗lmagan, chunki qarilik ham, o‗lim ham ichki sabablar bilan izohlanadi. Shu sababli ba‘zilar 
og‗ir ish bilan shug‗ullanib ham uzoq vaqt yosh va sog‗lom bo‗lib qoladi, ayrim takasaltanglar 
esa juda tez qariydi...
Tashqi sabablar esa narsa va hodisalararo bir-biriga ta‘sir holatini bildiradi. Tashqi 
sabablar turli obyektlar o‗zaro aloqasining mahsulidir.
Ma‘lumki, ichki sabablar har qanday o‗zgarish va rivojlanishning asosini tashkil etadi, 
ammo tashqi sabablar o‗zgarishning shart-sharoit va muhitini bildiradi, xolos. Organizmning 
normal shakllanishi va o‗sishi uchun tashqi sabab hisoblangan muhim ozuqa, havo, suv kabilar 
yuzaki qaraganda nechog‗li muhim bo‗lib ko‗rinmasin, biroq organizmning yashashini, 
mavjudligini belgilaydigan asosiy sabab modda almashinishi, ya‘ni assimilyatsiya va 
dissimilyatsiya jarayonidir. Demak, har bir hodisa va jarayon turli sabablarning umumiy 
aloqadorligi asosida shakllanadi va yuzaga keladi. Voqea va hodisaning haqiqiy mohiyatini 
bilishda asosiy va asosiy bo‗lmagan, ichki va tashqi sabablarni almashtirib yubormaslik lozim. 
Sabablarning o‗rni, ahamiyatini aralashtirib, noto‗g‗ri tushunish nazariy va amaliy faoliyatda 
g‗ayriilmiy natijalarga olib borishi mumkin. 
Shuning uchun bilish jarayonida determinizm tamoyillariga asoslanish maqsadga muvofiq. 
Sabab va oqibat aloqaini ilmiy tushunishning fan va amaliyot uchun ahamiyati tushunilib, 
hamma narsaning aloqadorligi, sabablar zanjirining uzviyligi g‗oyasi tug‗ilgan paytdan buyon 
ming yillar o‗tdi. Bu sabab va oqibat aloqai inson tafakkuri tarixida qanday shakllarda 
tushunilganligini taqqoslab ko‗rish, bilish nazariyasining takomillashib borganini yaqqol 
ko‗rsatgan bo‗lur edi. Zero, voqea va hodisalarga deterministik nuqtai nazardan yondashish 
olamdagi jarayonlarning sababiy aloqalarini ilmiy bilish, falsafadagi g‗ayriilmiy qarashlarga 
qarshi kurashda muhim ahamiyatga egadir. 
Sabab va oqibat munosabatlarini orqaga qaytarib bo‗lmaydi. Sabab va oqibatning sof 
chiziqli jarayon sifatidagi mexanistik talqini muqarrar tarzda sabab va oqibatni orqaga qaytarish 
mumkin, degan xulosaga olib keladi. Masalan, Oy qarama-qarshi yo‗nalishda aylana boshlasa, u 
dastlabki holatga kelgan bo‗lar edi. Ammo bu faraz zamirida soxta asoslar yotadi: u sabab-oqibat 
munosabatlariga tasodifiy omillar to‗plami kuchli ta‘sir ko‗rsatishini hisobga olmaydi. Dastlabki 
holatga qaytish – bu mazkur omillar to‗plamini amalda mujassamlashtirish demakdir. Vaholanki, 
ularning hammasini amalda mujassamlashtirish mumkin emas, demak, dastlabki holatga qaytish 
mumkin emas.
Sabablar va oqibatlarning munosabatlari murakkab va rang-barangdir. Bir sabab ko‗plab 
oqibatlarga sabab bo‗lishi va, aksincha, bir oqibat zamirida ko‗p sonli sabablar yotishi mumkin. 
Ayrim sabablar oqibatlar cheksiz zanjirining ilk manbai hisoblanadi. Ba‘zi bir sabablar «zanjir 
reaktsiyasi» ko‗rinishini kasb etishi, ya‘ni ikki yoki undan ortiq oqibatni yuzaga keltirishi, ular 
esa, o‗z navbatida, ikki yoki undan ortiq oqibatga sabab bo‗lishi mumkin.