7 -mavzu. Falsafiy kategoriyalar «Kategoriya»

va bir-birini taqozo etishi g‘oyasi determinizm tamoyilida o‗z aksini topadi. Bu tamoyilga 
binoan tabiatda hamma narsa sababning hukmiga bo‗ysunadi.
Sabab tushunchasi insonga uning rivojlanishi dastlabki bosqichlaridayoq ma‘lum bo‗lgan. 
Tabiiy hodisalarning kelib chiqishini tushuntiruvchi sabablarni aniqlashga bo‗lgan ilk 
urinishlarga mifologiyada, so‗ngra dinda duch kelish mumkin. Keyinchalik sabablarning falsafiy 
va ilmiy izohi yuzaga keladi. Sabab (lot. causa – sabab) shunday bir hodisaki, u boshqa bir 
hodisa – oqibatni bevosita belgilaydi, yuzaga keltiradi. Sabab olamning harakati va muayyan 
vaqt doirasida bo‗lgan o‗zgarishdan so‗ng ikkinchi boshqa bir natijaning zaruran kelib chiqishini 
ta‘minlovchi asosiy hodisani anglatadi. 
Oqibat esa hodisalar zanjirida sababning ta‘siridan vujudga keladigan yangi hodisadir, 
sababning natijasidir. Sabab va oqibat aloqai obyektiv xarakterga ega bo‗lib, u narsa, hodisalar 
orasidagi aloqalarda amal qiladi. Masalan, ming yillar davomida Er kurrasidagi iqlim 
sharoitining o‗zgarib borishi o‗simlik va hayvonot dunyosining o‗zgarishiga sabab bo‗ldi. Yoki 
qadim zamonlardan boshlab mehnat qurollarining takomillashtiriluvi mehnat unumdorligining 
oshishiga, ishlab chiqarishning rivojiga, pirovardida esa insoniyat taraqqiyotiga ham sabab 
bo‗ldi. 
Narsa va hodisalararo sababiy aloqalarning yana bir muhim xususiyati shundaki, ular 
umumiy xarakterga ega. Tabiat va ijtimoiy hayotda sababsiz birorta hodisa yoki voqea sodir 
bo‗lishi mumkin emas. Erning Єuyoshga nisbatan hozirgi holatda joylanishi hamda Er sharining 
sirt tuzilishi va uning ham Єuyosh, ham o‗z o‗qi atrofida aylanishi sayyoramizda iqlim sharoitini 
o‗zgarib turishiga sababdir. Binobarin, sababiyat yoki sababiy aloqalar voqelikdagi barcha narsa 
va hodisalarda umumiy, qonuniy, istisnosiz amal qiluvchi munosabatlardir 
Sababiyat. Sababiyat mohiyatini bir hodisaning boshqa hodisani yuzaga keltirishi, 
sababning oqibatni yaratishi tashkil etadi. Oddiy ong sababiyat jarayonini soddalashtiradi: sabab 
faol tomon, oqibat – passiv tomon sifatida tasavvur qilinadi, sabab oqibatdan oldin keladi. 
D.Yum bunday tasavvurlarni tanqid qilar ekan, - u sabablar mavjudligiga shubha qiladi, 
aniqrog‗i buni inkor etadi: «Bir hodisa ayrim holda boshqa hodisadan oldin kelishidan ularning 
biri – sabab, ikkinchisi – harakat degan xulosa chiqarish aqlga muvofiq emas. Ularning birikuvi 
tasodifiy bo‗lishi mumkin, balki bir hodisa yuz berganida boshqa bir hodisaning mavjudligi 
haqida xulosa chiqarish uchun hech qanday asos yo‗qdir. Shunga qaramay... insonni bunday 
xulosa chiqarishga majbur qiluvchi qandaydir tamoyil mavjud. Bu tamoyil odatdir...‖, deb qayd 
etadi. Sabablar mavjudligining inkorini Yum shu bilan tushuntiradiki, sababning oqibatni yuzaga 
keltirish jarayonini biz bevosita kuzata olmaymiz. Sabab haqida biz yuz bergan oqibatga qarab 
xulosa chiqaramiz, ammo bu voqea chindan ham ayrim sababning oqibatimi, degan savolga biz 
aniq javob bera olmaymiz, chunki sabab-oqibat aloqasi mavjudligini biz sinov yo‗li bilan hech 
qachon tasdiqlay olmaymiz.
Hozirgi zamon fani sabab obyektlar o‗rtasidagi o‗zaro aloqa bo‗lib, uning oqibatida o‗zaro 
aloqaga kirishgan obyektlarning ikkalasi ham o‗zgarishini aniqlash imkonini beradi deb 
hisoblaydi. Masalan, Erga yirik meteoritlar tushishiga ulkan ekologik falokatlar sabab bo‗lgan. 
Bir qarashda Er jabrlangan passiv tomon, meteorit esa – faol tomon bo‗lgan. Amalda klassik 
mexanika qonunlariga muvofiq Er va meteoritning to‗qnashuvi yuz bergan. Buning oqibatida 

---

120 
ikkala jismda tegishli deformatsiyalar yuzaga kelgan. Amaliyot har qanday hodisaning vujudga 
kelishi biron-bir omil yoki omillar bilan belgilanishini ko‗rsatadi. Demak yuz berishi yangi 
hodisa vujudga kelishiga olib keluvchi hodisa sabab deb ataladi. Sabab ta‘sirida vujudga 
keluvchi hodisa esa oqibat deb ataladi. 
Falsafa tarixida sabab va oqibat to‗g‗risida xilma-xil qarashlar shakllangan. Masalan, ba‘zi 
faylasuflar nazdida sabab ma‘lum shart-sharoitlar yig‗indisidangina iborat. Chunonchi, ingliz 
pozitivisti D. Mill: "...sabab ma‘lum oqibatning kelib chiqishini belgilaydigan ijobiy va salbiy 
holatlarning yig‗indisi, har xil tasodiflarning majmuidir", deydi. Bu fikrning bahsli ekanligi 
shundaki, sababni D. Mill ba‘zi "holatlar", "tasodif"larning mexanik yig‗indisidan iborat, deb 
qaraydi, sababning o‗z mohiyatiga ko‗ra, ichki, umumiy, zaruriy aloqadorlik shakli ekanligini 
e‘tiborga olmaydi. 
Sababiyatning eng sodda shakli elementar sababiy aloqadir. Bu ikki hodisa – sabab A va 
oqibat V o‗rtasidagi aloqa bo‗lib, unda birinchi hodisa ikkinchi hodisani yaratadi, vujudga 
keltiradi: A 
