7 -mavzu. Falsafiy kategoriyalar «Kategoriya»

Struktura – (lot. struktura – tuzilish, joylashuv, tartib) – narsalar va hodisalarning tarkibiy 
qismlari o‗rtasidagi qonuniy aloqa usuli. Struktura sistemaning tuzilishi va ichki shakli, mazkur 
sistema elementlari o‗rtasidagi barqaror o‗zaro aloqalarning birligi.
Sistemalarning o‘ziga xos xususiyatlari. Sistemalarning muhim umumiy xususiyatlari 
sistemali yondashuvning bir qancha tamoyillarini ta‘riflash imkonini beradi. Birinchi – yaxlitlik 
tamoyili. Har qanday sistema ko‗p sonli elementlardan tashkil topadi, lekin ularning yig‗indisiga 
bog‗liq emas. Ikkinchi tamoyil – sistemali tuzilishining ierarxiyaviyligi: sistemaning har bir 
elementi murakkab tuzilishga ega bo‗lib, nisbatan mustaqil sistema sifatida qaraladi. Ayni vaqtda 
o‗rganilayotgan sistema murakkabroq sistema tarkibiga uning elementlaridan biri sifatida kiradi. 
Uchinchi tamoyil – sistemani tashkil etuvchi elementlar bir-biri bilan muayyan munosabatlarga 
kirishadi. Ularning orasida eng muhimlari sistema tashkil etuvchi, sistemaning yaxlitligini 
ta‘minlovchi elementlardir. Sistemani o‗rganish strukturaviy va funktsional yondashuvlardan 
foydalanishni nazarda tutadi. Strukturaviy yondashuv sistemani uning tuzilishi va shakli nuqtai 
nazaridan o‗rganish imkonini beradi. Funktsional yondashuv esa, sistemaning xulq-atvori va 
boshqa sistemalar bilan o‗zaro aloqalarini tadqiq etish uchun imkoniyat yaratadi. Sistemalarning 
o‗zaro aloqasi kauzal, aniq belgilangan va statistik, ya‘ni ehtimol tutilgan bo‗lishi mumkin. 
Sistemaning muhitdagi xulq-atvori aktiv va reaktiv bo‗lishi mumkin. Sistemaning aktiv xulq-
atvori maqsadlar nuqtai nazaridan tavsiflanishi mumkin.
Sistemalarning tiplari. Sistemalarning umumiy belgilari bilan bir qatorda, muayyan 
tiplari faqat o‗zigagina xos bo‗lgan tipologik belgilarga egadir. Masalan, belgilar sistemalarini 
o‗rganish bilan ilmiy bilimning alohida sohasi – semiotika shug‗ullanadi. U bizning til haqidagi, 
madaniyat turli tillarining o‗xshash jihatlari va farqlari haqidagi tasavvurlarimizni sezilarli 
darajada boyitadi. Kibernetika boshqaruvchi sistemalar xulq-atvorini o‗rganadiki, bu oqilona 
asoslangan boshqaruv sistemalarini yaratish imkonini beradi. O‗yinlar nazariyasi bizning 
konfliktlashayotgan sistemalar haqidagi tasavvurimizni ancha kengaytiradi, sinergetika esa o‗ta 
murakkab sistemalar xulq-atvorining qonuniyatlarini aniqlaydi. Shunday qilib, sistema, element 
va struktura kategoriyalari fan va falsafani yanada boyitib, muhim metodologik vazifani bajaradi.

---

119 
Elementlari va strukturasining xususiyatiga ko‗ra sistemalarning har xil turlari farqlanadi. 
Obyektiv borliqda mavjud bo‗lgan moddiy sistemalarni va obyektiv borliqning inson ongidagi 
in‘ikosi hisoblangan ideal sistemalarni farqlash ayniqsa keng tarqalgan. Elementlari va 
aloqalarining soniga ko‗ra sodda va murakkab sistemalar farqlanadi. 

Sabab va oqibat olamdagi narsa va hodisalarning bir-biri bilan aloqadorligi, ta‘siri 
va aks ta‘sirini, voqelikka xos ana shunday munosabatlar jarayonidagi sabab hamda oqibat 
aloqaini ifodalaydigan kategoriyalardir. 
Qanday voqea yuz bermasin, barchasining o‗z sababi bor, degan edi Ibn Sino. To‗g‗ri 
olingan yo‗l yo‗lovchini tekisliklar orqali mo‗ljallangan manzilga olib keladi, xato va beparvolik 
uni sahroga olib boradi va halokatga giriftor etadi. Hodisalarning umumiy o‘zaro bog‘liqligi