7 -mavzu. Falsafiy kategoriyalar «Kategoriya»

Zaruriyat va tasodif tushunchalari qadim zamonlardan beri faylasuflar e‘tiborini o‗ziga 
tortib keladi. Qadimgi dunyo falsafasining Levkipp va Demokrit kabi vakillari yangi zamon 
falsafasining P.Golьbax, B.Spinoza kabi namoyandalari metafizik determinizm pozitsiyasida 
turganlari holda ana shunday qarashni ilgari surdilar. Levkipp biron-bir buyum sababsiz yuzaga 
kelmaydi, ammo u ma‘lum zamin, zaruriyat tufayli tug‗iladi, degan edi. Demokrit va P.Golьbax 
qarashida ham barcha hodisalar zaruriy bo‗lib, kishilar tabiat qonunlaridagi sababiy aloqalarning 
turini to‗la bilmaganliklari uchun tasodifga o‗rin beradilar, hodisalar sababi bilingan hamono 
tasodifiylik barham topadi, binobarin u subyektiv mazmundagi kategoriyadir, deb hisoblaganlar. 
Olam, undagi o‗zaro munosabat, aloqadorlikni, sababiyatni inkor etuvchi indeterministlar tabiiy 
va ijtimoiy olamda zaruriyat yo‗q, zaruriyat aqliy faoliyatning shakli (I. Kant), tafakkurga xos 
tushuncha (E. Max, K. Pirson), kishilar iroda va istagining namoyon bo‗lish natijasidir, deb 
hisoblaydi. 
XVII-XVIII asrlarda zaruriyat va tasodif talqinida tabiatda tasodif mavjud emas, degan 
tasavvur hukm surgan. Ingliz faylasufi T.Gobbs: «Ertaga yog‗adigan yomg‗ir zarur, ya‘ni zaruriy 
sabablar bilan belgilangan; lekin biz unga tasodifiy deb qaraymiz va uni shunday ataymiz, zero 
amalda mavjud sabablarni hali bilmaymiz. Umuman olganda, zaruriy sababini biz ko‗ra 
olmaydigan narsa tasodifiy deb ataladi», deb qayd etgan. Shunga o‗xshash fikrni Golьbax ham 
ilgari suradi: «Tabiatda biron-bir hodisa tasodifan yuz berishi mumkin emas; hamma narsa 
muayyan qonunlarga bo‗ysunadi; bu qonunlar faqat muayyan oqibatlarning sabablar bilan 
zaruriy aloqasi hisoblanadi... Atomlarning tasodifiy birikishi haqida gapirish yoki ayrim 
oqibatlarni tasodif bilan bog‗lash jismlarning harakatlanishi, uchrashishi, birikishi yoki ajralishi 
qonunlarini bilmaslikni tan olish demakdir». Ko‗rib turganimizdek, tasodif sababi noma‘lum 
bo‗lgan zaruriyat sifatida talqin qilingan. Sababi aniqlangani zahoti tasodif zaruriyat sifatida 
namoyon bo‗ladi. Bu – mexanistik materializm talqini. Tasodif ilmiy nazariyalardan quvg‗in 
qilingan, u ikkinchi darajali, yordamchi, ahamiyatsiz omil deb hisoblangan. Tasodifning inkor 
etilishidan dunyoda hamma narsa zarur, degan xulosa kelib chiqadi. Mazkur yondashuvning 
tadrijiy oqibati o‗laroq fatalizm yuzaga keladi: nimaiki yuz bermasin, hatto ahamiyatsiz voqealar 
ham zarur, muqarrar bo‗lib, sabab-oqibat aloqalarining cheksiz zanjiridagi ajralmas bo‗g‗in 
hisoblanadi. Fatalistik tasavvur har qanday voqeani muqarrar deb biladi. XIX asr boshidagina 
zaruriyat va tasodifning aloqasi Gegelь dialektikasida ko‗rsatib berildi.
Vaqt o‗tishi bilan ularning talqini o‗zgargan, ayrim faylasuflar tabiatda tasodifning 
mavjudligini istisno etgan bo‗lsa, ayrimlar uni mutlaqlashtirgan. Masalan, sinergetikada tasodif 
tushunchasi va uning o‗ta murakkab sistemalar o‗z-o‗zini tashkil etishidagi roli alohida, hatto 
ancha muhim ahamiyat kasb etadi. Zaruriyat va tasodif kategoriyalari bir qator ilmiy 
yo‗nalishlar: biologiya, tibbiyot, huquqshunoslik, tarix va hokazolarda muhim metodologik 
aham iyatga egadir. Odamlar amaliy faoliyatida tasodif omili zaruriyatdan kamroq ahamiyat 

---

126 
kasb etmaydi. Ammo ularning dialektikasini, qarama-qarshilikka asoslangan birligini tushunish 
ayniqsa muhimdir.