7 -mavzu. Falsafiy kategoriyalar «Kategoriya»

Tasodif rivojlanishning tadrijiy jarayoni bilan bog‘liq bo‘lmagan asosi va kelib 
chiqish sababi mazkur hodisaning ichki mohiyati, muhim tomoni bilan emas, balki tashqi 
jarayon va aloqa, omillar bilan belgilanadigan hodisadir. Tasodif – obyektlarning vujudga 
kelishi yoki mavjudligining muammoliligini yoki muqarrar emasligini belgilovchi kategoriya; 
muayyan sharoitda bo‗lishi ham, bo‗lmasligi ham mumkin bo‗lgan narsa tasodifiy hisoblanadi. 
Tasodif voqelikning asosan tashqi sharoitlar, yuzaki, beqaror aloqalar va mazkur hodisa uchun 
ikkinchi darajali omillar ta‘sirida paydo bo‗luvchi holatlarini aks ettiradi. 
Masalan, biror o‗simlik urug‗ining shu turdagi o‗simlik urug‗i bo‗lmagan joyga tushib 
qolishi va uning yangi sharoitda unib-o‗sishi tasodifdir. Chunki, urug‗ni bir joydan ikkinchi 

---

127 
joyga eltib qo‗yilganligi, uni avvalgiga qaraganda boshqacharoq sharoitga tushib qolganligining 
sababi urug‗ning o‗zida ham emas, shuningdek, uning ichki mohiyati bilan ham belgilanmaydi. 
Yana misol: muayyan hududdagi hosilning do‗l yog‗ishi tufayli nobud bo‗lishi, qurg‗oqchilik 
sababli xo‗jalikda ro‗y beradigan hosildorlikning pasayishi umumiylikni anglatmaydigan tasodif, 
ayrimlikdir. Binobarin, zaruriyat rivojlanish jarayonida qat‘iy izchillikda, muayyan tartib va 
shaklda voqea bo‗ladi. Tasodif esa ayni sharoitda ro‗y berishi ham mumkin ro‗y bermasligi ham 
mumkin. Ro‗y berganda ayni shu shaklda ro‗y berishi shart bo‗lmagan hodisalar munosabatining 
ichki tartibi bilan izchil aloqador bo‗lmagan hodisadir. 
Biroq zaruriyat va tasodif o‗rtasidagi mazkur ziddiyat ularning o‗zaro aloqadorlik 
dialektikasini inkor etmaydi. Bu aloqadorlik, avvalo, zaruriyat va tasodifni sof holda mavjud 
bo‗lmasdan, balki bir voqeaning bir munosabatda tasodif sifatida, ikkinchi bir holda zaruriyat 
sifatida ifodalanishida namoyon bo‗ladi. So‗ngra, zaruriyatning tasodifga aylanishi yoki 
tasodifning zaruriyat bilan almashinishi yoxud zaruriyat tasodiflar orqali o‗ziga yo‗l ochishi aniq 
shart-sharoitga bog‗liq. 
Voqealarning zaruriy jarayoni bilan bog‗liq bo‗lmagan va barcha jihatlari bilan mutlaq 
xarakterdagi tasodif bo‗lmaydi. Va aksincha, zaruriyatni to‗ldiradigan ifodalanish shakli 
hisoblangan tasodiflarsiz "sof" zaruriyatning o‗zi ham bo‗lmaydi. Tarixiy tajriba, fanning 
rivojlanishi jarayonida muayyan, konkret sharoitda tadqiqotchilar tomonidan biron bir 
kashfiyotning ochilishini misolga olaylik: ingliz olimi A.Fleming tomonidan pentsillinning kashf 
qilinishi, M.Shleyden va Shvann tomonidan tirik organizmlarning hujayra tuzilishidan iborat 
ekanining isbotlanishi, G.Gerts tomonidan yorug‗lik elektromagnit nazariyasining kashf etilishi 
kabi faktlar ham zaruriy, ham tasodifdir. Buning zaruriyatligi shundaki, jamiyat va ijtimoiy 
tafakkurning mazkur davrdagi rivojlanish darajasi, ijtimoiy ehtiyoj va talab, fan taraqqiyoti 
sohasida qo‗lga kiritilgan yutuqlar shunday kashfiyotlarning kashf etilishiga sharoit hamda 
imkoniyat yaratgan edi. Uning tasodifligi kashfiyotlarning mazkur olimlar tomonidan kashf 
etilishidir, holbuki, buni boshqa tadqiqotchilar ham ertami-kechmi amalga oshirishlari mumkin 
edi.
Zaruriyat va tasodif ayrim narsa va hodisalarga nisbatan ham, voqealar tizimida ham 
muayyan birlik dialektikasida, aloqadorlikda mavjud bo‗ladi. Zaruriyat mazkur hodisa, jarayon 
va holatning barqaror, ichki, takrorlanuvchi tomonini anglatsa, tasodif uning nisbiy, o‗tkinchi, 
ayrim tomoni va shaklini ifodalaydi. Zaruriyatning voqealar bag‗rida yashiringanligini va u 
o‗ziga tasodiflar orqali yo‗l ochishga e‘tibor berib, yuzaki qaraganda, olamda tasodiflar hukm 
surayotgandek ko‗rinsa ham, aslida bu tasodiflar hamma vaqt ichki, yashirin qonunlarga 
bo‗ysungan bo‗ladi. Bunday holda tasodif mazkur zaruriyatning qo‗shimchasi va ro‗y berish 
formasidir. 
Tasodif zamirida narsaning mohiyati emas, balki unga boshqa narsalar va hodisalarning 
ta‘siri yotadi. Zaruriyat va tasodif tushunchalariga ta‘rif berishda odatda imkoniyat 
kategoriyalariga tayanadilar. Shu sababli u yuz berishi yoki yuz bermasligi mumkin. Tasodif yuz 
berishi ham, yuz bermasligi ham mumkin bo‗lgan narsa sifatida ta‘riflanadi. Zaruriyat va 
tasodifning qarama-qarshiligi – ichki va tashqi narsalar qarama-qarshiligidir. Tasodif – tashqi 
omillar bilan belgilanadigan aloqa tipidir.
Tasodif beqaror va vaqtinchadir, ammo u sababsiz yuz bermaydi, zaruriyat va tasodif 
dialektik tarzda o‗zaro bog‗liqdir: voqea bir jihatdan zaruriyat bo‗lsa, boshqa jihatdan tasodif 
ham bo‗ladi. Zaruriyat va tasodif bir-biriga aylanishi ham mumkin: bir sharoitda zaruriyat 
bo‗lgan narsa o‗zgargan boshqa bir sharoitda tasodif bo‗lishi mumkin va aksincha. Tasodif 
zaruriyatni to‗ldiradi, uning namoyon bo‗lish shakli hisoblanadi. Ko‗p tasodiflar orqasida 
hamisha obyektiv zaruriyat qonuniyati yashiringan bo‗ladi. Ilmiy va amaliy faoliyatda zaruriyat 
va tasodifning obyektiv dialektikasini nazarda tutish kerak. Fanning vazifasi tasodifiy voqealar 
orasida yashirinib yotgan ichki zaruriyatni bilishdan iboratdir. Lekin fan tasodiflarni ham inkor 
qila olmaydi. Tasodiflar mavjud bo‗lib, voqelik jarayonlarining oqimiga qandaydir ta‘sir 

---

128 
ko‗rsatar ekan, fan ularning ham taraqqiyotdagi rolini hisobga olishi, insonni ko‗ngilsiz tasodiflar 
ta‘siridan himoya qilishi lozim. 
Birinchidan, zaruriyat va tasodif kategoriyalari sof inson tafakkurigagina xos, tajriba 
jarayonida inson voqelikka kiritadigan subyektiv tushunchalar emas, balki olamga xos bo‗lgan 
munosabat va aloqadorlik shakllaridir. Ikkinchidan, zaruriyat va tasodif voqealar zanjiridagi 
shunday halqalarki, ulardan birisiz ikkinchisini tasavvur etish, biriga ortiqcha e‘tibor berib, 
boshqasini e‘tibordan chetda qoldirish sira mumkin emas. Bilish va amaliy faoliyatda birgina 
zaruriyatni tan olib, tasodifni inkor etish — fatalizmga olib kelganidek, olamda qonuniyat va 
zaruriyat amal qilmaydi, u faqat turli tasodiflardangina iborat deyish, gnoseologik 
volyuntarizmga olib keladi. Uchinchidan, zaruriyatni sababiy aloqalar, «sababiyat» tushunchasi 
bilan aynanlashtirish, tenglashtirish yaramaydi, tasodifni sababsizlikning oqibati deb bilish 
noto‗g‗ridir. Sababiy aloqalar xilma-xil bo‗lib, shart-sharoitga ko‗ra ulardan ayrimlari zaruriy 
hodisalarni tug‗dirsa, boshqalari (tashqi, asosiy bo‗lmagan sabablar) tasodifiy munosabatlarni 
vujudga keltiradi. 
Demak, zaruriyat va tasodif, avvalo, voqelikdagi ayrim narsa, hodisalar dialektikasini 
xarakterlovchi, ayni paytda taraqqiyot jarayonidagi turli hodisa, jarayonlar nisbatini ifodalovchi 
o‗zaro munosabat hamda aloqadorlik shakllaridir. Atrofga nazar tashlar ekanmiz, tabiiyki, bir 
qarashda hodisalar tizimidagi qaysi bir hodisa zaruriy, qaysi biri tasodifiy ekanligini ajratish 
qiyin. Kuzatish, amaliy tajriba asosida hodisalarning ichki va tashqi, muhim va muhim 
bo‗lmagan tomon, belgilarini aniqlab borish tufayli zaruriyat hamda tasodifni umumiy 
aloqadorlik holatining o‗ziga xos shakllari sifatida bilish, farqlay olish mumkin. 
Zaruriyat va tasodif aloqadorligining yana bir muhim tomoni, vaziyatga ko‗ra, ularning 
o‗zaro o‗rin almashishi, ya‘ni zaruriyatning tasodifga, o‗tish holatidir.
Falsafada tasodif bo‗lgan joyda zaruriyat bo‗lmaydi, zaruriyat bo‗lgan joyda tasodif 
bo‗lmaydi, deb hisoblash bu kategoriyalarning o‗zaro aloqadorligini ko‗rmaslik, ularning bir-
biriga o‗tishini tan olmaslikdan iboratdir. Aslida zaruriyat bilan tasodifni birgalikda, bir-birini 
taqozo etgan holatda tekshirib o‗rganishgina bizga ilmiy haqiqatni bilishga imkon beradi. 
Masalan, tabiiy muhit, iqlim sharoiti ta‘sirida tirik organizmlarda ayrim belgi, xususiyatlarning 
paydo bo‗lishini tasodif deb, keyinchalik u belgi irsiy sifat belgilariga aylanishini zaruriyat, deb 
hisoblash kerak. 
Zaruriyat va tasodifning bunday o‗zaro aloqadorligi, bir butunligi hamda o‗zaro o‗rin 
almashish holati olamga xos qonunlarning xususiyati bilan belgilanadi. Ilmiy hamda amaliy 
faoliyatda zaruriyat va tasodif dialektikasini nazarda tutish g‗oyatda muhimdir. Inson tomonidan 
tabiiy va ijtimoiy hodisalar sistemasida zaruriy va tasodifiy aloqalarni payqay bilish, tasodiflar 
orasida yashiringan ichki qonuniyat, zaruriyatni ochish, olamning murakkab sirlarini bilishda 
undan maqsadga muvofiq foydalanishda amaliy ahamiyatga egadir.
Fan tomonidan zaruriyatni bilishni asosiy maqsad qilib qo‗yilganligi, tasodiflarning rolini 
inkor etilayotganligini anglatmaydi. Tasodiflar ham obyektiv voqelikda amal qiladigan ma‘lum 
hodisalar guruhida nisbiy mustaqillik mavqeiga ega va muayyan zaruriyatning yuzaga chiqishini 
tezlatishi yoki sekinlatishi mumkin bo‗lgan aloqadorlik shaklidir. Turli ko‗rinishlarda amal 
qiluvchi tasodiflarni kuzatish va tadqiq etish, ularning ichki qonuniyatini ochish insoniyat uchun 
noqulay bo‗lgan holat va voqealarning oldini olish imkonini beradi. Tasodiflarni o‗rganish tabiat 
sirlarini chuqurroq ochish, jamiyat hodisalarini yanada to‗g‗riroq tushunish, ularni maqsadga 
muvofiq yo‗naltirish va boshqarishga imkon beradi.
Jamiyat taraqqiyotining turli bosqichlarida tasodiflar kishilarga turlicha ta‘sir ko‗rsatgan 
bo‗lishi kerak. Chunonchi, ibtidoiy kishining hayoti tasodifga to‗la edi, ammo jamiyat va fan 
rivojlanib borishi bilan odamlar tasodiflar hukmronligidan qutula bordi. Bizning sharoitimizda 
amal qiladigan ba‘zi tasodiflar ob-havo noqulayliklari, qurg‗oqchilik, suv toshqinlari, zilzila 
singari tabiiy hodisalar bilan bog‗liqdir. Tabiiy va ijtimoiy voqelikdagi tasodiflarni o‗rganish 
hodisalarning zaruriy va qonuniy aloqalari mohiyatini ochishga, olam haqida to‗laroq va ilmiy 
haqiqatni anglashga, tasodiflar qarshisida ojiz bo‗lib qolmasdan ish ko‗rishga imkon yaratadi. 

---

129 
Tasodifni ilmiy tushunish fan va amaliyot uchun olam hodisalarini ilmiy tarzda bilish, o‗rganish 
uchun muhim ahamiyatga egadir. 
Bu falsafiy kategoriyalar narsalar va hodisalarning bir-biri bilan har xil tipdagi aloqalarini 
aks ettiradi. Ammo dunyoda hamma narsa zaruriyat sifatida paydo bo‗ladimi? Yo‗q, dunyoda 
tasodifiy voqealar, hodisalar ham bor.
Narsalar mavjudligining zaruriyligi yoki tasodifiyligi muammosi xususida ikki nuqtai 
nazar mavjud. Ularning biri zaruriyatni mutlaqlashtiradi: dunyoda hech qanday tasodif yo‗q, 
hamma narsa muqarrar tarzda yuz beradi. Bu nuqtai nazar tasodifni rad etib, fatalizmga yo‗l 
ochadi.
Fatalizm – taqdirga, hamma narsa oldindan belgilanganiga bo‗lgan ishonch. Boshqa bir 
nuqtai nazar tasodifning ahamiyatini oshirib ko‗rsatadi. Bu erda, aksincha, voqelikdan har 
qanday ichki aloqalar, narsalarning obyektiv belgilanganligi chiqarib tashlanadi: dunyoda faqat 
tasodif hukm suradi. Ilmiy dunyoqarash birinchi nuqtai nazarni ham, ikkinchi nuqtai nazarni ham 
tan olmaydi. Zaruriyat va tasodif alohida-alohida mavjud bo‗lmaydi. Ularning o‗zaro aloqasi 
shundan iboratki, tasodif zaruriyatning namoyon bo‗lish shakli sifatida va uning to‗ldiruvchisi 
sifatida amal qiladi. Masalan, mamlakatda amalga oshirilayotgan islohotlar zaruriy xususiyat 
kasb etadi. Ularda bu islohotlarni yo‗lga soluvchi muayyan siyosiy arboblar tasodifiy element 
hisoblanadi.