7 -mavzu. Falsafiy kategoriyalar «Kategoriya»

Imkoniyat va voqelik. Qonunlar sharoit o‗zgarganda obyektlar bilan nima yuz berishini 
belgilaydi. Obyektning qandayligi (uning mavjud sharoitdagi aktual borlig‘i) va u qanday 
bo‗lishi mumkinligi (o‗zgargan sharoitda uning potentsial borlig‘i qandayligi) o‗rtasidagi farq 
bizning tafakkurimizda «voqelik» va «imkoniyat» kategoriyalari yordamida ifodalanadi.
Harakatlanish jarayonida voqelik va imkoniyat bir-biriga o‗tadi: imkoniyat voqelikka 
aylanadi, yangi voqelik esa yangi imkoniyatlarni yaratadi. Voqelikning o‗zgarish jarayonini 
tushunish va kelajakni oldindan ko‗ra bilish uchun mumkin bo‗lgan narsalarni mumkin 
bo‗lmagan narsalardan farqlay bilish kerak. Buning uchun mazkur voqelikda amal qiluvchi 
qonunlarni bilish lozim. Ular voqelikning ayrim o‗zgarishlariga yo‗l qo‗yadi, ayrimlarini esa 
taqiqlaydi. Bu qonunlarga muvofiq bo‗lgan narsalar bo‗lishi mumkin, ularga zid bo‗lgan narsalar 
esa bo‗lishi mumkin emas.
Imkoniyat va voqelik rivojlanish jarayonidagi shunday bog‗liqlikki, ulardan biri 
ikkinchisisiz yuzaga kelishi sira mumkin emas. Birinchisi o‗z bag‗rida zaruriy ravishda ro‗yobga 
chiqishi lozim bo‗lgan voqelikning kurtagini yashirib, rivojlanishining ibtidosi hisoblanadi. 
Ikkinchisi esa, hodisalar rivojining etuklik darajasini anglatadi, ya‘ni ular bir butun taraqqiyot 
jarayonining dialektik qarama-qarshi tomonlarini xarakterlaydi. Imkoniyat va voqelik 
dialektikasining muhim xususiyatlaridan yana biri sharoit hamda vaziyatga ko‗ra imkoniyatning 
voqelikka, voqelikning imkoniyatga o‗tish holatidir. Masalan, tabiatda kimyoviy elementlarning 
ilk birikmalaridan hayotning dastlabki shakllari bo‗lmish bir hujayrali tirik organizmlar kelib 
chiqishi tufayli keyinroq ulardan hayotning murakkab shakllari yuzaga keldi. Bunda ham biz 
imkoniyatning voqelikka aylanishi qonuniyat ekanini ko‗ramiz. 
Imkoniyat va voqelikning boshqa kategoriyalar bilan umumiyligi shundaki, bular ham 
mazkur kategoriyalar singari dunyoni aks ettiradi, umumiy tarzda amal qiladi. Ammo boshqa 
kategoriyalardan farqli tomoni ham borki, bu — voqelikdagi rivojlanish va o‗zgarish 
jarayonining umumiy, muhim, ayrim tomon hamda tendentsiyalarini ifodalabgina qolmay, balki 
rivojlanish jarayonining ichki jihatini ko‗rsatadi, bir butunligini ochib, rivojlanishning quyi va 

---

131 
yuqori bosqichlari o‗rtasidagi dialektik munosabatni ko‗rsatadi. Imkoniyat va voqelik 
kategoriyalarida borliqning o‗zgaruvchanligi, dinamikasi, uning o‗zgarish tendentsiyalari o‗z 
aksini topadi.
Imkoniyat – voqelik o‗zgarishining bu voqelik qonunlariga zid bo‗lmagan varianti.