7-мавзу. Тафакк

Қисман муносабати
мослик А – депутат.
^В – ҳуқуқшунос. ^{А В}

Бўйсуниш муносабати

^{А – тарих.} в В – Ўзбекистон тарихи

Сиғишмайдиган тушунчалар ҳажми жиҳатидан умумийликка эга бўлмаган тушунчалардир. Бу тушунчалар ўртасида ҳам уч хил: бирга бўйсуниш, қарама-қаршилик, зидлик муносабатлари мавжуд.

Бирга бўйсуниш муносабати А – шифокор
_{В – кардиолог} A

С – эндокринолог

B C

Қарама-қаршилик

муносабати
А – таъм
В – аччиқ
^{С –} ширин A ^{B C}

Зидлик муносабати А – уруш.

В – адолатли уруш.

В – адолатсиз уруш. А

^{В В эмас}

Тушунчалар ўртасидаги муносабатларни билиш уларнинг мазмуни ва ҳажмини аниқлаштиришга, алоқадорлик томонларини топишга ѐрдам беради. Масалан, ―талаба‖ ва ―ѐшлар етакчиси‖ тушунчалари ўртасидаги муносабатни аниқлаш асосида ―Баъзи талабалар ѐшлар етакчисидир‖ деган ҳукмни ҳосил қилиш мумкин.

2. Тушунчалар билан бажариладиган мантиқий амаллар. Тушунчаларни чегаралаш ва умумлаштириш. Тушунчани чегаралаш – жинс
(ҳажми кенг) тушунчадан тур (ҳажми тор) тушунчага фикран ўтишдан иборат. Тушунча чегараланганда жинс тушунчанинг мазмунига тур тушунчани ҳосил қилувчи белгилар қўшилади. Масалан:
Инсон → аѐл → ўзбек аѐли → ўзбек шоираси → шоира Увайсий. Чегаралаш амали якка тушунчада тўхтайди.
Тушунчани умумлаштириш тур (ҳажми тор) тушунчадан жинс (ҳажми кенг) тушунчага фикран ўтишдан иборат. Бунда берилган тушунча тур тушунча деб қабул қилиниб, унинг мазмунидан тур ҳосил қилувчи белгилар чиқариб ташланади. Натижада, мазмун жиҳатидан унга нисбатан торроқ, лекин ҳажмига кўра кенгроқ бўлган жинс тушунча ҳосил бўлади. Масалан: Олма дарахти → мевали дарахт → дарахт → ўсимлик. Умумлаштириш амали энг умумий тушунча – категорияларда тўхтайди.

87

Тушунчани чегаралаш ва умумлаштириш амаллари илмий билишда ва кундалик турмушда кенг қўлланилади.
Тушунчаларни таърифлаш (дефиниция). Ҳар бир инсон ҳаѐти давомида тушунчаларнинг аниқ таърифланишига эҳтиѐж сезади, тушунчанинг таърифига асосланиб билимга эга бўлади, воқеа ва ҳодисаларга нисбатан ўз муносабатини белгилайди. Масалан, Мажид Хавофийнинг: ―Саҳийлик- бу (бирор нарсани) бошқа кишига ҳеч қандай ѐмонликни ният қилмай ва тамагирликни ўйламай ҳамда шу нарсанинг қайтарилишига умид боғламай туҳфа қилишдир,‖- деган фикрини ўқиб, саҳийлик тушунчасининг мазмунини билиб оламиз. Тушунчанинг мазмунини аниқлаш, унга таъриф бериш демакдир.