8-ma’ruza. Efir moylari saqlagan fitopreparatlar (aromaterapiya), O’simlik yelimlari, qatronlar olish texnologiyasi

 
Xushbo’y suvlar (Aquae aromaticae). Tarkibida suv yoki spirt-suvda erigan 
efir moyi bo’lgan eritmalar xushbo’y suvlar deb ataladi. Ular asosan tiniq yoki 
ba’zan xiraroq bo’lib, tarkibiga kiruvchi moddalarning hidini beradi. Xushbo’y 
suvlar tarkibida efir moyi bo’lgan o’simlik xom ashyosidan suv bug’i yordamida 
haydash, efir moylarini suv yoki spirtda eritish va tarkibida efir moyi bo’lgan 
eritmalarni (kontsentratlarni) suyultirish yo’li bilan olinadi. Ular ishlatilishi 
buyicha davolovchi hamda dori moddalarning hidi va mazasini yaxShilovchilarga 
bo’linadi.
 
Xushbo’y suvlarni suv bug’i bilan haydab olish. Odatda efir moyini suv 
bug’i bilan xaydashdan oldin, xom ashyo suv yoki spirt-suvli arlashma bilan 12 
soat davomida ivitib qo’yiladi. Bunda hujayra bo’Shliqlarida «birlamchi» Sharbat 
hosil bo’lib, diffuziya jarayoni tezlashadi va kerakli kontsentratsiyadagi Xushbo’y 
suv olinadi. Agar xom ashyo suv bilan ivitilib, suv bug’i bilan haydalsa suvli 
Xushbo’y suv (Aquae aromatica aquosa), spirt bilan ivitilib suv bug’i bilai 
haydalsa, spirtli Xushbo’y suv (Aquae aromatica spirutuosa) xosil bo’ladi.
 
Achchiq bodom xushbo’y suvi (Aquae Amygdalarum amararum). Achchiq 
bodom Xushbo’y suvi sovuq usulda moysizlantirilgan achchigq bodom magizi 
kunjarasidan olinadi:
Semenum Amygdalarum amararum
grosso modo pulveratorum sine oleo 12 g
Aquae destillatae 20 g
Spiritus aethilici 3 g
12 g xom ashyo jips berkitiladigan idishga solinadi, ustiga 20 qism xona 
haroratidagi suv quyib, aralashtirib, 12 soatga qoldiriladi. Bunda magizdagi 
emulьsin fermenti amigdalin glikozidini benzalьdegidtsiangidrin va glyukozaga 
parchalaydi. 12 soatdan keyin massa suv bug’i bilan haydash asbobiga o’tkaziladi. 
Bunda bug’ bilan uchuvchan moddalar ajralib chikadi va sovutgich orqali o’tib, 
uch qism etil spirti solingan qabul kilish idishida 12 qism bo’lguncha yig’iladi. 

---

Ikkinchi idishga yana 3 qism mahsulot xaydab olinadi. Keyin ikkala idishdagi 
mahsulot tarkibidagi vodorod tsianid miqdori aniqlanadi. Tayyor mahsulotda 
tsianid kislotasi 0/1%, etil spirti 20—22% bo’lishi kerak. Agar maxsulotda ular 
me’yoridan ko’p bo’lsa, kuyidagi tenglama yordamida 20% li spirt bilan su 
yultiriladi:
bu yerda: X — me’yoridan ortiqcha vodorod tsianid saqlagan mahsulotni 
suyultirish uchun qo’Shiladigan 20% li spirt miqdori, ml,
A — haydab olingai mahsulot mikdori, ml,
V — DF buyicha tayyor mahsulotdagi vodorod tsianid miqdori, %,
S — haydab olingan mahsulotdagi vodorod tsianid miqdori, %.
Xom ashyo sifatida sovuq, usulda yog’sizlantirilgan achchiq bodom magizi 
kunjarasi olinishidan maqsad, uning tarkibida emulьsii fermenti bo’lib, u xom 
ashyo tarkibidagi amigdalinning benzalьdegidtsiangidrin va glyukozaga 
parchalanishini ta’minlaydi. Xom ashyo issiq usulda yeg’sizlantirilganda esa bu 
ferment parchalanib ketadi.
Yig’ish idishidagi etil spirti benzalьdegidtsiangidrin va erkin vodorod tsianidni 
gidrolizdan saqlaydi.
Issiq usulda yog’sizlantirilgan achchiq bodom magizidan xam preparat 
tayyorlashmumknn. Buniig uchun issiq usul bilan olingan kunjaradan 2 qism olib, 
unga 1 qism sovuq usulda olingani kuShiladi va yuqoridagidek tayyorlanadi. 
Achchiq bodom Xushbo’y suvi o’rniga taflon o’simligi bargidan olingan taflon 
suvi (Aqua Laurocerasi) ishlatiladi. Xuddi Shu maqsadda danakli mevalar 
(Shaftoli, olcha va xokazolar) magizidan ham foydalanish mumkin.
Bu usulda sanoat miqyosida olib, mamlakat ehtiyojini qondirish katta 
kiyinchiliklar tug’diradi. 99,9% suvdan iborat bo’lgan mahsulotni uzoq 
masofalarga tashish maqsadga muvofiq emas. Undan tashqari ivyyorlash 
jarayonida haydash asbobidagi sovutgichdan to’plagichga o’tish joylari kumuSh 
bilan qoplangan bo’lishi kerak, aks holda erkin vodorod tsianid xisobiga 
noxuShliklar (asbob qismlarining yemirilish) ro’y beradi.
Achchiq bodom suvining uning kontsentratidan tayyorlashmaqbulroqdir. Achchiq 
bodom efir moyining 95% li spirtdagi eritmasi (1,6% qodorod tsianiddan iborat) 
dorixona Sharoitida 45% li etil spirti bilan 1:16 nisbatda suyultirib ishlatiladi. Bu 
rangsiz, deyarli tiniq, achchiq bodom hidi kelib turadigan, biroz nordon reaktsiyaga 
(metiloranj bo’yicha) ega bo’lgan suyuqlikdir. Tarkibida vodorod tsianid miqdori 
0,09—0,11% bo’lib, Shu jumladan erkin xoldagisi 0,02% dan ortiq bo’lmasligi 
kerak. Ehtiyotlik bilan «B» ro’yxatidagi og’zi yaxShi berkitilgan Shisha idishlarda, 
salqin joyda saqlanadi. Ogriq qoldiruvchi va asabni tinchlantiruvchi dori sifatida 
ishlatiladi. Preparatni saqlash Shartiga rioya qilinmasa yoki ko’rsatilgan muddatini 
o’tagan bo’lsa, benzalьdegidtsiangidrin gidrolizga uchrashi mumkin. Hosil bo’lgan 
benzalьdegid oksidlanib, polimerlanishi natijasida benzoin xosil qilishi mumkin. 
Bunda suyuqlik loyqalanib, yot xid paydo bo’ladi va benzoin kristall holida 
cho’kmaga tuShishi mumkmn.