8-Ma’ruza. Fermentlarning strukturasi va klassifkatsiyasi Reja

Fermentlarning ferment bo`lmagan katalizatorlarga o`xshashlik va 
farqlari. Fermentlar va ferment bo`lmagan katalizatorlar katalizning umumiy 
qonuniyatlariga bo`ysungan xolda quyidagi o`xshashliklarga ega: 
1. Fermentlar faqat energetik imkoniyati bor reaksiyalarni katalizlaydi. 
2. Ular hech qachon reaksiya yo`nalishini o`zgartirmaydi. 
3. Fermentlar qaytar reaksiya muvozanat holatini o`zgartirmasdan reaksiyani tezlatadi. 
4. Ular reaksiya jarayonida sarf bo`lmaydilar. Shu sababli hujayradagi ferment biror 
bir ta’sirga uchramaguncha ishlayveradi. 
Ammo ferment biologik bo`lmagan katalizatordan ba’zi jio’atlari bilan farq 
qiladi. Bunday farqlar fermentlarning murakkab oqsil molekulasi ekanligi va 
tuzilishining o`ziga xosligiga bog`liq. 
1. Biologik bo`lmagan katalizatorlarga nisbatan fermentativ kataliz tezligi 
ancha yuqori. Bundan kelib chiqadiki, fermentlar oddiy katalizatorlarga nisbatan 
reaksiyaning faollanish energiyasini yuqori darajada kamaytiradi. Masalan, vodorod 
peroksidning parchalanish reaksiyasida faollanish energiyasi 75,3 kJ/mol bo`lib, 
uning ixtiyoriy parchalanishi juda sekin borishi natijasida pufakcha holatida ajralib 
chiqayotgan kislorod umuman sezilmaydi. Reaksiyaga anorganik katalizator – temir 
yoki ‘latina qo`sxilsa, faollanish energiyasi 54,1 kJ/mol ga kamayadi, reaksiya 1000 
marta tezlashadi va ‘ufakcha opolida ajralib chiqayotgan kislorod ko`rinadi. Vodorod 
peroksidni parchalovchi katalaza fermenti esa faollanish energiyasini 4 marta 
pasaytirgan xolda peroksidning parchalanish reaksiyasini milliard marta tezlashtiradi. 
Reaksiya yuqori darajada jadallik bilan borishi natijasida ajralib chiqayotgan kislorod 
‘ufakchalari “qaynayotgan”ga o`xshaydi. 
Fermentning bitta molekulasi odatdagi harorat (37°C) da bir daqiqada modda 
mingdan milliongacha molekulalarini katalizlashi mumkin. Bunday tezlikdagi kataliz 
anorganik katalizatorlar uchun imkoniyatsiz hisoblanadi. 
2. Fermentlar yuqori darajadagi s’esifiklikka ega, ya’ni ularning katalitik ta’siri 
ma’lum turdagi ximiyaviy reaksiya bilan chegaralanadi. Masalan, ‘latina turli xil 
reaksiyalarda katalizator sifatida ishlatiladi, ayrim fermentlar esa moddaning faqat bir 

---

stereoizomeriga ta’sir qiladi. Fermentlarning yuqori darajadagi s’esifikligi moddalar 
almashinuvini qat’iy oqim bo`yicha yo`naltirishga imkon beradi. 
3. Fermentlar ximiyaviy reaksiyalarni “yumshoq” sharoitda, ya’ni odatdagi 
bosim, yuqori bo`lmagan harorat (37°C atrofida) va muhit RNK i neytralga yaqin 
bo`lgan sharoitda katalizlanadi. Bu esa ularni katta bosim, muhitning RNK i va 
harorat yuqori bo`lgan sharoitlarda ta’sir qiladigan katalizatorlardan farq qiladi. 
Fermentlar oqsil tabiatli bo`lganligi sababli harorat va muhit RNK ining o`zgarishiga 
nisbatan juda sezgir. 
4. Fermentlarning faolligi boshqarilish xususiyatiga ega bo`lib, bunday 
xususiyat biologik bo`lmagan katalizatorlar uchun xos emas. Fermentlarning bunday 
noyob xususiyati organizmdagi moddalar almashinuvi tezligini muhit sharoitiga 
qarab o`zgartirish, ya’ni turli xil omillar ta’siriga moslashishga imkon beradi. 
5. Fermentativ reaksiya tezligi ferment miqdoriga to`g`ri pro’orsional, 
anorganik katalizatorlarda esa bunday qat’iy bog`liqlik yo`q. Shu sababli tirik 
organizmda ferment miqdorining kamayishi moddalar almashinuvi tezligining 
pasayishini bildiradi va aksincha, qo`shimcha miqdor ferment hosil qilish organizm 
hujayralarining moslashish usullaridan biri hisoblanadi.