9- ma’ruza mashg‘uloti 9-mavzu. Astrofizik metodlar. Astrofotometriya haqida tushuncha Reja

Astrofotometriya, yoritgichlarni barcha diapozondagi nurlanish energiyasini 
о‘lchash bilan shug‘ullanib, ularning fizik tabiatlarini о‘rganishda, astronomlarni 
muhim ma’lumotlar bilan qurollantiradi.
Vizual fotometriy. 
Vizual fotometriya, ravshanligi ma’lum munosabatlarda 
о‘zgartirilishi mumkin bо‘lgan sun’iy manba bilan yoritgichning ravshanligini 
qiyoslashga asoslangan. 
Fotografik fotometriy. Fotografik material asosida yoritgichlarning nisbiy 
kattaligini hamda ayrim tumanliklar, planetalar va Oy kabi kattagina burchak 
о‘lchamiga ega bо‘lgan osmon jismlari uchun kо‘rinma disklarida ravshanlikning 
taqsimlanishini aniqlash mumkin. 
Fotoelektrik fotometriy. Fotoelektrik fotometr, fotoeffekt hodisasi asosida 
yoritgichdan kelayotgan nur oqimini fotoelement yordamida qayd qiladi. 
Kolorometriya asoslari. Yulduzlar haqida tо‘la ma’lumot olish uchun, ularning 
spektrlarida energiyaning taqsimlanish xususiyatini bilish kerak bо‘ladi. Biroq 
bunday ma’lumotni spektrofotometrik yо‘l bilan faqat bir guruh yorug‘ yulduzlar 
uchungina qо‘lga kiritish mumkin. 
Nurlanish qonunlari spektral qonuniyatlar va osmon jismlari tabiatini 
о‘rganishda ularning qо‘llanilishi 
Ma’lumki har qanday qizdirilgan jism elektromagnit nurlanishning manbai 
bо‘lib, о‘zidan nur chiqaradi. Issiqlik nurlanishi deyiluvchi bunday nurlanishning 
chastotasi, jismning temperaturasi ortishi bilan ortib borib, taxminan 1000
o
K ga 
qadar jism infraqizil va radiodiapozonda, sо‘ngra unga kо‘zga kо‘rinadigan 
diapozondagi (qizil rangli nurdan-binafsha ranggacha) nurlanish, qizdirish yana 
davom ettirilganda esa, ultrabinafsha va yanada qisqa diapozonga tegishli
nurlanishlar qо‘shiladi. 
Ma’lum temperaturagacha qizdirilgan jism,odatda, uning rangini belgilovchi 
aniq diapozonda kuchli nurlanadi. Masalan 2000
o
K gacha chо‘g‘lantirilgan jism 
qizil diapozonda, 6000
o
K gacha qizdirilgan jism sariq diapozonda kuchli nurlanadi 
va hokazo. Biroq shuni aytish kerakki, ma’lum temperaturagacha qizdirilib 
chо‘g‘lantirilgan jism spektrida energiyaning taqsimlanishi,umumiy xolda, faqat 
uning temperaturasigagina bog‘liq bо‘lmay, uning ximiyaviy tarkibiga va fizik 
holatiga ham bog‘liq bо‘ladi. 
Issiqlik nurlanishi qonunlari faqat termodinamik muvozanatdagi jism uchun 
sodda kо‘rinishga ega bо‘lib, uning nurlanishi (muvozanat nurlanish) temperatura 
orqali aniqlanishi mumkin. 

---

Nurlanayotgan jism termodinamik muvozanatda bо‘lishi uchun, u tashqi 
muhit bilan issiqlik о‘tkazmaydigan ideal devor bilan о‘ralgan bо‘lishi lozim. 
Faqat shundagina bu jismni chegaralovchi hamma qismlarida temperatura bir xil 
qiymatga erishib, issiqlik muvozanati, ya’ni termodinamik muvozanat rо‘y beradi. 
Termodinamik muvozanatdagi jism absolyut qora jism deyilib, uning 
nurlanish qobiliyati, Plankning ushbu formulasi yordamida hisoblanadi: 







d
e
hc
d
kT
hc
1
1
2
5
2



bu yerda 



d
, jismning 1 sm
2
yuzasidan hamma tomonga spektrning 

, 


d

intervalida nurlanayotgan yorug‘lik oqimini xarakterlaydi va erg/sm
3.
s da 
о‘lchanadi. 
Termodinamik muvozanatdagi jism uchun hamma sirtning ravshanligi V 
ushbu yо‘nalishda bir xil bо‘lib, 



d
e
hc
dB
kT
hc
1
1
2
5
2



ifodadan topiladi. 
Absolyut qora jismning spektrida energiyaning Plank formulasida 
bо‘ysungan taqsimlanishi (plank egriliklari), temperaturaning turli qiymatlarida 
turlicha bо‘ladi (3–rasm).
3–rasm.Absolyut qora jism nurlanish spektrida energiyaning tulqin uzunligi bо‘yicha 
taqsimlanish grafigi. 
Plank egriliklarida energiyaning maksimumiga tо‘g‘ri kelgan tо‘lqin 
uzunligi jismning absolyut temperaturasi bilan
Т
град
см


290
,
0
max


---

kо‘rinishda bog‘lanib, u Vinning siljish qonuni deb yuritiladi. Bu qonunga kо‘ra, 
absolyut qora jismning temperaturasining ortishi bilan bu jism nurlanishining 
maksimumi, spektrning qisqa tо‘lqinli tomoniga siljiydi. 
Absolyut qora jismning nurlanish quvvati ham uning temperaturasiga 
bog‘liq bо‘lib, bu bog‘lanish Stefan-Bolsman qonuni deyiladi. 
Bu qonunga kо‘ra absolyut qora jismning har kvadrat santimetr yuzasi 1 
sekundda hamma yо‘nalishlar bо‘ylab, barcha tо‘lqin uzunligida quyidagi formula 
bilan hisoblanadigan energiyani beradi: 
4
T



bu yerda 
4
2
8
10
67
,
6
K
s
m
J





- Stefan-Bolsman doimiysi deyiladi. 
Plank egriligining maksimumidan qisqa tо‘lqin tomonga nurlanish qobiliyati 
1

kT
hc

bо‘lganidan Plank formulasi quyidagicha kо‘rinishni oladi: 
kT
hc
e
hc








5
2
2
bu ifoda Vin formulasi deb yuritiladi. 
Uzun tо‘lqin tomonda esa, tо‘lqin uzunligi kattaligidan 
kT
hc
e
kT
hc




1
bо‘lib, 
Plank formulasi Reley-Jins formulasi deb yuritiluvchi ushbu ifodaga aylanadi: 
kT
c


4
2




Binobirin uzun tо‘lqinli diapozonda absolyut qora jismning nurlanishi temperatura 
bilan chiziqli bog‘lanishda bо‘ladi.