9-mavzu. Ilmiy maktab, metod va metodologik yondashuvlar Reja: Ilmiy maktab shakllarining tarixi, umumiy belgilari va asosiy bosqichlari. Metod, metodologiya, metodika tushunchalarining o’zaro aloqasi va farqi

klassik nazariyasi bilan kvant nazariyasi o‘rtasida qonuniy munosabat
o‘matdi. U atom nazariyasining rivojlanishida shu qadar muhim rol
o‘ynadiki, A. Zommerfeld N. Boming «muvofiqlik tamoyili»ni «sehrli
tayoqcha» deb ta'rifladi». Ammo o‘tgan asrga nazar tashlaydigan
bo‘lsak, shunga o‘xshash g‘oyalarni Butlerovda ham uchratishimiz
mumkin. U, jumladan, shunday deb yozadi: «Kimyoviy energiya va
atomlar harakatining tabiatini tushunib yetsak, mexanika qonunlari bu
yerda ham amal qila boshlasa, kimyoviy tuzilish haqidagi ta’limot
kimyoning eski nazariyalari singari o‘z ahamiyatini yo‘qotadi. Ammo u
faqat yo‘qolish uchun emas, balki o‘zgargan shaklda yangi, yanada keng
qarashlardan o‘rin olish uchun o‘z ahamiyatini yo‘qotadi».
Mazkur tamoyil aksariyat hollarda ilmiy va noilmiy bilimni
farqlashga ko‘maklashadi.
To‘Idiruvchanlik tamoyili. Tadqiqotning ko’pgina obyektlari
(mikrodunyoning elementar zarralarga o'xshash eng oddiy
obyektlaridan tortib to inson va jamiyat singari murakkab
obyektlargacha) har xil, hatto qarama-qarshi bilimlar (nazariyalar,
konsepsiyalar, yondashuvlar)ni birlashtirish asosida nisbatan to ‘la
tavsiflanadi. Fizikadagi korpuskulyar-to‘lqinli dualizm yoki ruh va tana
haqidagi ta’limot (din), haqiqatning ikkiyoqlamaliligi haqidagi ta’limot
(Ibn Rushd), insonni tavsiflashda moddiy va ruhiy substansiyalar
(Dekart), lingvistika va kulturologiyada sinxronik va diaxronik
yondashuvlar, fan metodologiyasi va tarixida intemalistik va
ekstemalistik yondashuvlar shular jumlasidandir. Ko‘rinib turganidek,
ayni bir obyekt to‘g‘risidagi turli bilimlarning to‘ldiruvchanligi g‘oyasi
qadimdan ma’lum. «To‘Idiruvchanlik tamoyili»ni aniq shaklda ta’riflash
esa yana N. Bor nomi bilan bog‘lanadi: «Klassik fizikaning juftdosh
tushunchalarini yanada yaxshiroq tushunish uchun Nils Bor
«to‘Idiruvchanlik» tushunchasini ilmiy muomalaga kiritdi. U zarra
manzarasiga va to‘lqin manzarasiga ayni bir voqelikning bir-birini
to‘ldiruvchi tavsiflari deb qaradi. Ularning har biri faqat qisman haqiqiy
bo‘lib, qo‘llanilishi cheklangandir»3.
Ilmiy nazariyalarni profileratsiya qilish tamoyili (yoki P. Feyerabendning ilmiy bilishning anarxistik nazariyasi). Nazariy g‘oyalarning
soni va rang-barangligi bilan obyektni mukammal bilish imkoniyati ortib
borishini nazarda tutadigan mazkur tamoyilni «kvadratga ko‘paytirilgan
to‘Idiruvchanlik tamoyili» deb nomlash mumkin. Mazkur tamoyil
absurd darajasiga yetkazilgan to‘ldiruvchanlik tamoyilga o‘xshab ketsa-
da, murakkab obyektlarni bilishda (masalan, «Inson va barcha mavjud
yondashuvlar, nazariyalar, yo‘nalishlar, maktablar, ta’limotlar»
muammosini oladigan bo‘lsak) o‘zining layoqatliligini ko‘rsatadi.
Verifikatsiya tamoyili - mohiyat-e’tibori bilan formal mantiqni
yetarli asoslash tamoyilining o'xshashi. Uning asosiy mazmuni juda
sodda-ilmiy bilim tizimiga kiritiladigan qoidalar asoslangan bo‘lishi
kerak. Ammo haqiqiy yoki asoslangan ilmiy bilimning umum e’tirof
etilgan mezonlarini tanlash muammosi haqida bunday deyish mushkul.
Afsuski, bu yerda olimlar o‘rtasida yakdillik yo‘q. Mantiqiy
pozitivizmda har qanday bilimni eng sodda atomar empirik mulohazalar,
qaydlarga bog‘lash orqali empirik asoslash imkoniyati mana shunday
mezon bo‘lib xizmat qiladi.