9-mavzu. Ilmiy maktab, metod va metodologik yondashuvlar Reja: Ilmiy maktab shakllarining tarixi, umumiy belgilari va asosiy bosqichlari. Metod, metodologiya, metodika tushunchalarining o’zaro aloqasi va farqi

Falsiflkatsiya tamoyili-mazkur tamoyilga binoan, faqat inkor etish
orqali tekshirib ko’rish imkoniyati mavjud bo’lganbilimgina ilmiy bilim
bo‘lishi mumkin. An’anaviy ilmiy bilimni soxta, mistik, ezoterik va
boshqa shunga o‘xshagan ta’limotlardan ajratishda falsiflkatsiya
tamoyili, ayniqsa, katta samara beradi. Masalan, kimdir osmonda
illyuminatorlaridan o‘zga sayyoraliklar qarab ketayotgan uchar likopni
ko'rdim deb aytsa, mazkur bilimni ilmiy nuqtai nazardan ko‘rib chiqish
uchun uning yolg‘onligi yoki haqiqiyligini tanqidiy tekshirish
imkoniyati (guvohlar, fotosurat, qayd etilgan radiosignallar va sh.k.)
bo‘lishi kerak.
Mazkur tamoyilni K. Popper ta’riflab bergan. Ammo uning asosiy
g‘oyasi ozmi, ko‘pmi aniq darajada ilgari ham tadqiq qilingan edi.
Masalan, F. Nitsshe «Yaxshilik va yomonlikning narigi tomonida»
asarida: «Nazariyani inkor etish mumkin emasligi uning eng muhim
jihatlaridan biridir. Aynan mana shu jihati bilan u eng nafis aql egalarini
o‘ziga tortadi», deb yozadi.
Reduksiya tamoyili ma'lum yaxlitlik, tizim, «murakkablikmi uning
nisbatan sodda tarkibiy qismlari, unsurlari orqali bilishdir. Boshqacha
qilib aytganda, reduksiya tamoyili-tadqiq qilinayotgan obyektlar
(yaxlitliklar, tizimlar)ning ma’lum integral xossalarini mazkur
obyektlarning tarkibiy qismlari orqali bilish. Bu tamoyil jonli va jonsiz
tabiatning ma’lum obyektlarini, ijtimoiy tizimlarni, ijtimoiy-tabiiy
tizimlarni ilmiy bilishga ko‘proq xos. Masalan, atomning ba’zi bir
xossalarini uning yadrosi va elektronlarining xossalaridan, tirik
hujayraning xossalarini uning tarkibidagi organoidlardan, jamiyatning
¹xossalarini uni tashkil etgan ijtimoiy tabaqalar, iqtisodiyot, jug‘rofiy-siyosiy holatning xossalaridan keltirib chiqarish mumkin va h.k.
Yaxlitlik tamoyili — tadqiq qilinayotgan obyektlarning alohida yaxlit
xossalarini boshqa obyektlar (yaxlitliklar va sh.k.) bilan o'zaro aloqada
bilish. Sodda qilib aytganda, butun narsa uning tarkibiy qismlari
yig‘indisidan katta. Aniqrog‘i, har qanday tizim, yaxlitlikda tarkibiy
qismlar, unsurlarning jami xossalariga bog‘lab (reduksiyalab)
bo‘lmaydigan xossalar bo‘ladi. Masalan, molekulalarning xossalari
ularning tarkibidagi atomlarning xossalari bilangina cheklanmaydi; tirik
hujayralarning xossalari ularning tarkibidagi molekulalar va organoidlarning xossalari bilangina cheklanmaydi; populyatsiyalarning xossalari
o‘z tarkibiga kiruvchi mavjudotlarning xossalari bilangina cheklanmaydi; til xossalari uni tashkil etuvchi leksik birliklar, grammatika
qoidalari, semiotik tafsilotlarning xossalari bilangina cheklanmaydi.
Kontrreduksiya tamoyilida oliy immanent «metayaxlit» xossalarning mavjudligi va mazkur tizim yaxlitligini yanada yuksak darajada
uyushgan tizimning tarkibiy qismi, unsuri sifatida gnoseologik nuqtai
nazardan tadqiq qilish mumkinligini e’tirof etiladi. Bu yerda aynan
immanent, ya’ni mazkur yaxlitlikka avval dan xos bo‘lgan xossalar
to‘g‘risida so‘z yuritilayotganligi maxsus qayd etiladi. Kontrreduksiya
tamoyili elementar zarralardan tortib to ijtimoiy-tabiiy tizimlargacha
bo’lgan barcha tabiiy obyektlarga, shu jumladan, tabiiy tilga nisbatan
amal qiladi.
Xullas, kontrreduksiya tamoyili deganda obyekt (yaxlitlik,
tizim)larni nisbatan yuksak darajada uyushgan tizimlarning tarkibiy
qismlari sifatida, shu jumladan, tadrijiy rivojlanayotgan tabiiy
tizimlarning tarkibiy qismlari sifatida tadqiq qilish jarayonida mazkur
obyektlarning «metayaxlit» xossalarini bilish tushuniladi. Tadqiq
qilinayotgan obyektlarga nisbatan kontrreduksiya tamoyilini qo‘llash
natijasida aniqlangan immanent «metayaxlit» xossalarni oliy narsalar va
kelajak haqidagi immanent «xotira» deb nomlash ham mumkin.
Kontrreduksiya tamoyili «butunning xossalari uning tarkibiy
qismlari xossalarining yig'indisidan katta», degan ma’lum qoidaga
asoslanibgina qolmasdan, tabiiy tuzilmalar (yaxlitliklar)ning oliy
(metayaxlit) xossalarini ajratadi. Muayyan obyektning aniqlangan yaxlit
xossalari, agar ular tarkibiy qismlarning xossalariga bog‘liq bo‘lmasa,
«metayaxlit xossalar» bo‘lmasligi mumkin.
Sistemali yondashuv - umumilmiy bilimning tarmoqlangan sohasi
bo‘lib, uning predmetiga reduksiya, yaxlitlik va kontrreduksiyaning