А. Э. Тангиров бизнес ижроси ва

Бизнесни ривожлантириш моделлари 
Турли тадқиқотчилар томонидан турли вақтларда таклиф 
қилинган ташкилотларни ривожлантиришнинг бир нечта моделлари 
мавжуд. 
Уларнинг 
ҳар 
бири 
ташкилий 
ривожланишнинг 
қонуниятлари ва ташкилий ўзгаришлар учун зарурий шартлар 
ҳақидаги ўз тахминларини ўз ичига олади. Мен И. Адизес ва Л. 
Греинернинг иккита энг кенг тарқалган моделлари асосий мақсади 

---

28 
ташкилий босқични аниқлаш учун амалий мисолни кўриб чиқишга 
ёрдам берадиган назарий асосларни эсга олишдир.
3.2. Компаниянинг ривожланиши. 
Модел И. Адизес, америкалик профессор ва Калифорния 
университети бошқарув мактабининг ўқитувчиси Ицхак Адизес 
(Ichak 
Adizes), 
70-йилларнинг 
охирларида. 
ташкилотнинг 
ривожланиши биологик организмнинг ривожланишига ўхшаш 
тарзда тақдим этилган ташкилотларнинг ҳаёт циклининг моделини 
таклиф қилди. И. Адизес моделида ҳаёт цикли икки асосий қисмдан - 
ўсиш даври ва қариш давридан иборат. 
Ташкилий ривожланиш - бу ривожланишнинг маълум 
босқичларидан муқаррар ва изчил ўтишни таъминлайдиган табиий 
ва дастурлаштирилган жараён бўлиб, у ўсиб бораётган шахс билан 
боғлиқ ҳолда "туғилиш", "болалик", "камолот" ва бошқалар деб 
аталади. Ривожланиш босқичларининг ҳар бири ўзини башорат 
қилинадиган ва такрорланадиган хатти-ҳаракатлар нақшлари орқали 
намоён қилади ва ҳар бир ташкилот ўзига хос, ўзига хос вазифалар 
мажмуасига эга. 
Алоҳида босқичлардан ўтиш мумкин эмас. Ташкилотнинг
муваффақияти ўзгаришларни малакали бошқаришга боғлиқ, бунинг 
натижасида ривожланишнинг бир босқичидан иккинчисига сифатли 
ўтиш мумкин. И.Адизеснинг ташкилий ҳаёт цикллари назарияси 
ташкилот фаолиятининг мослашувчанлик ва бошқарилиши каби 
муҳим параметрларига асосланади. Шундай қилиб, ташкил этилган 
пайтда ташкилот ташқи муҳитдаги ўзгаришларга жуда мослашувчан, 
аммо ёмон бошқарилади. Бошқарув жараёнлари такомиллашгани 
сари тез мослашиш қобилияти пасаяди. 
Ташкилотлар ўсиш жараёнида дуч келадиган муаммоларни 
шартли равишда икки турга бўлиш мумкин: 1.ташкилотнинг етук 
эмаслиги натижаси бўлган "ўсаётган оғриқлар"; 2.ривожланишнинг 
муайян босқичларида "ўсиб бораётган оғриқлар" ни энгиб ўтмаслик 
натижаси бўлган "ташкилий патологиялар". Шундай қилиб, 
ривожланишнинг асосий босқичларини кўриб чиқайлик: 
1. Туғилиш - янги бизнес ғоясини муҳокама қилиш ва уни 
яратиш тўғрисида қарор қабул қилиш.
2. Гўдаклик - ташкилотнинг яратилиш ва бошланиши босқичи. 
Характерли хусусиятлар: ноаниқ бизнес тузилмаси, демократик 
шахсийлаштирилган ташкилий маданият, заиф бўйсуниш, тартибсиз 

---

29 
бизнес-жараёнлари, 
чегараланган 
иш, 
кичик 
бюджет 
ва 
топшириқларнинг бажарилишини баҳолашнинг йўқлиги. 
Муаммолар: пул тушумларининг этишмаслиги, бошқарувнинг 
малакасизлиги ва тажрибасизлиги.
3. "Кел, кел" - тез ўсиш босқичи. Характерли хусусиятлар: 
бизнес-ғояни 
амалга 
оширишдан 
биринчи 
муваффақиятли 
натижалар мавжуд, савдо ҳажмининг ўсиши, пул тушумларини 
кўпайтириш ва барқарорлаштириш, ташқи муҳитдаги ўзгаришларга 
жавоб бериш қобилияти. Муаммолар: саъй-ҳаракатларни самарасиз 
мувофиқлаштириш, ўсиб бораётган бозор талабларини қондириш 
учун "ёнғин режимида" ишлаш, ташқи муҳитдаги ўзгаришларни 
олдиндан кўра олмаслик. 
4. Ёшлик - ташкилотнинг иккинчи туғилиш даври. Характерли 
хусусиятлар: бизнес тузилмасини шакллантириш, ташкилий 
маданият, асосий бизнес-жараёнлари, иш услуби. Муаммолар: "эски" 
ва "янги" жамоа, тадбиркорлар ва менежерлар, таъсисчи ва ташкилот 
ўртасидаги зиддият ва қарама-қаршиликлар, ташкилотнинг 
мақсадлари ва унинг ходимларининг мақсадлари. 
5. Гулаши - ташкилотнинг ҳаёт цикли эгри чизиғининг оптимал 
нуқтаси. Характерли хусусиятлар: аниқ ташкилий тузилма ва иш 
мажбуриятлари тизими, натижага йўналтирилганлик, келажакни 
олдиндан кўра билиш, режаларни режалаштириш ва уларга риоя 
қилиш, фойда асосида таркибий бўлинмалар фаолиятини баҳолаш, 
сотиш ва фойдани ошириш. 
Муаммолар: савдо бозорлари ва технологияларини ёмон 
бошқариш, бошқарув ходимларининг малака кўникмалари ва 
мувофиқлаштириш даражаси, барқарорлик ва назоратни сақлаш. 
Агар ушбу босқичда ташкилот янги кучларни тўлдиришни 
таъминламаса ва бу нуқтани узоқ жараёнга айлантира олмаса, ўсиш 
тўхтайди ва пасайиш бошланади. 
6. Барқарорлик - бу ташкилотнинг ҳаётий циклидаги 
қаришнинг биринчи босқичи. Хусусиятлари: мослашувчанликни 
йўқотиш, ижодкорликнинг йўқлиги, инновацияларнинг камайиши, 
келажак ҳақидаги ўйлар билан ўтмиш билан фахрланиш, умумий 
хотиржамликнинг хавфли ҳолати, даромад ва инвестиция 
даромадини савдо ўсиши, бозор ва маҳсулот ривожланишидан устун 
қўйиш. Муаммолар: ўсишнинг секинлашиши. 
7. Аристократия - қариликнинг кейинги босқичи. Характерли 
хусусиятлар: назорат тизими ва эски анъаналарни мустаҳкамлаш, 

---

30 
муносабатларда расмиятчиликнинг пайдо бўлиши, ташкилот 
маданиятидаги ўзгаришларга тоқат қилмаслик, янги йўналишларни 
фаол ривожлантириш. Муаммолар: асл бизнес мақсадларининг 
хиралашиши, нарсаларнинг ҳақиқатини эътиборсиз қолдириш ёки 
инкор этиш ва ташкилотнинг аниқ заиф томонларини эътиборсиз 
қолдириш истаги. 
8. Эрта бюрократизация – “Ким айбдор?” деган асосий саволга 
айланадиган босқич. Характерли хусусиятлар: ваколатли, лекин ҳар 
доим ҳам масъулиятли бўлмаган бошқарув, бошқарувнинг 
ташкилотдан "изоляцияси". Муаммолар: можароларнинг кучайиши, 
"айбдор" ни қидиришга умумий қизиқиш, истеъмолчиларга 
эътиборни йўқотиш (ички муносабатларнинг доимий равишда 
аниқланиши туфайли фонга ўтиш). 
9-10. Бюрократизация ва ташкилотнинг нобуд бўлиши 
ташкилот ривожланишининг сўнгги босқичлари ҳисобланади 
(И.Адизес моделига кўра, ҳар қандай ташкилот қариш ва ўлимга 
маҳкумдир). Характерли хусусиятлар: бюрократик қоғозбозлик, 
мотивация ва назоратнинг самарасиз тизимлари, "томирларни 
блокировка қилиш" - янги ғояларга яқинлик. Муаммолар: 
ишламайдиган жамоа, натижаларга эътибор бермаслик, оқилона 
стратегия ва ўзгаришга мойиллик, ўзини ўзи сақлаб қолиш учун 
ресурсларни "ювиш", самарасиз иш, рақобатбардошликни йўқотиш. 
Агар ташкилот раҳбарияти доимий янгиланиш зарурлигини 
билса, бу босқич ҳеч қачон келмаган бўларди. Бундай вазиятда 
ташкилот қатъий янгиланиш тизимини қабул қилиши ёки мустақил 
тузилма сифатида йўқ бўлиб кетиши керак. Л. Грейнернинг модели 
Жанубий Калифорния университети бизнес мактаби профессори 
Ларри Грейнер 1970-йилларнинг бошида бошқарув тизимларини 
ўзгартириш назариясини шакллантирган. 
Л.Грейнернинг фикрича ташкилий ривожланиш - бу 
ташкилотлар ҳаётий циклининг "эволюцион" модели. У бизнес 
тизими компетенцияларининг тўпланган сонининг бошқарув 
тизимининг янги сифатига ўтиш концепциясига асосланади. Ушбу 
ўтишни амалга ошириш фақат ташкилотни бошқаришнинг мавжуд 
ёндашувлари ўзгарган тақдирда мумкин. Л. Грейнер ташкилотнинг 
ўсиши билан унинг бошқарув тизимига қўйиладиган талаблар 
ўзгаради, деган тахминни илгари сурди. 
Бу босқичма-босқич ривожланиш жараёни билан боғлиқ бўлиб, 
унда ташкилот ўз ривожланишининг барча босқичларини кетма-кет 

---

31 
босиб ўтади. Яъни, нима бўлишидан қатъий назар ҳаракат қиладиган 
табиий қонунлар ҳукм сурадиган жойда тез ва осон "ҳужум" 
қўлланилмайди. Мисол учун, "ҳосил қонуни" - ҳосилни олиш учун 
тупроқни тайёрлаш, уруғларни экиш, тепалик, бегона ўтлар, сувни 
тайёрлаш ва ўсимлик тўлиқ этукликка эришгунча кутиш керак. 
Шундай қилиб, ташкилий ривожланишда кейинги босқичга 
самарали ўтиш фақат олдинги босқичнинг барча муаммолари 
бартараф этилган тақдирдагина мумкин. 
Агар бошқарув тизимлари бизнес талабларига мувофиқ 
ўзгармаса, у ҳолда ташкилот муқаррар инқирозларга дуч келади. 
Шундай 
қилиб, 
ташкилотлар 
ривожланишининг 
асосий 
босқичларини ва бизнес тизимлари эволюцияси йўлида юзага 
келадиган инқирозларни кўриб чиқайлик: И. Яратилиш - бу 
ташкилот қуриш, иштиёқ, кўтарилиш ва бизнесда ижодкорлик даври. 
Характерли хусусиятлар: "ҳамма ҳамма нарсани қилади", 
"масъулият соҳаларига" бўлиниш йўқ, бошлиқлар ва бўйсунувчилар 
йўқ, аксарият масалалар коллегиал ҳал қилинади. 
Муаммолар: 
бизнес-жараёнларига 
расмийлаштирилган 
ёндашувнинг йўқлиги, фикрлар ва қарорларнинг қарама-қаршилиги, 
вазифа ва масъулиятнинг чалкашлиги. Натижада, бошқарув 
инқирози пайдо бўлади: менежмент ўртасида билим ва 
ваколатларнинг 
этишмаслиги, 
ҳокимият 
тармоқларининг 
функционал асосда ажратилмаслиги, ишнинг бир қисмини компания 
таъсисчилари бўлмаган мутахассисларга топширишдан қўрқиш. 
Инқироздан чиқиш йўли: ташкилотнинг яшаши учун зарур бўлган 
функцияларни бажарадиган функционал ҳокимият тармоқларини 
қуриш 
(молия, 
маркетинг, 
кадрлар, 
бухгалтерия 
ҳисоби, 
режалаштириш ва бошқалар).