A. M. Mannonov n. A. Abdullayev r. R. Rashidov
AFG‘ONISTONNING ERON BILAN
Download 184 Kb. Pdf ko'rish
|
Afg\'oniston tarixi. Mannonov A.M, Abdullayev N.A, Rashidov R.R (1)
|
AFG‘ONISTONNING ERON BILAN
MUNOSABATLARI 2001-yilda Afg‘onistondagi “Tolibon” hukumati ag‘darilib tashlangandan keyin Eron Islom Respublikasi (EIR) afg‘on mojarosi- ning bartaraf etilishida BMT va boshqa xalqaro tashkilotlar faoliyatini qo‘llab-quwatladi. Bu borada rasmiy Tehran 2001-yilning dekabr oyida bo‘lib o‘tgan Bonn konferensiyasida ishtirok etib, birinchilardan bo‘lib H.Karzay yetakchiligidagi muvaqqat hukumatni tan oldi. EIR tashqi siyosatida Afg‘oniston yo‘nalishi muhim ahamiyat kasb etadi va afg‘on muammosining hal etilishi yuzasidan rasmiy Tehronning o‘z pozitsiyasiga egaligi va uni amalga oshirilishi Eron- ni mintaqaviy yetakchi davlatga aylanib borishi bilan birgalikda, mintaqa davlatlari uchun tahdid sifatida qaralayotgan terrorizm hamda narkotik moddalar muammosini oldini olishda o‘z mahsulini bermoqda. Ayni paytda, EIR Afg‘onistonga nisbatan quyidagi pozitsiyasini saqlab kelmoqda: - rasmiy Kobul bilan iliq munosabatlar yuritish; - mintaqaviy muammolaming hal etilishida tashqi kuchlaming aralashuviga yo‘I qo‘ymaslik; - Afg‘onistondagi mojaroni mamlakat aholisining iqtisodiy- ijtimoiy holatini yaxshilash orqali hal etish; - Afg‘oniston hududida chet el harbiy bazalarining uzoq vaqt saqlanib qolishiga yo‘l qo‘ymaslik; - Jahon hamjamiyatining Afg‘oniston bilan bog‘liq siyosiy qarorlari qabul qilinishida Eron manfaatlari hisobga olinishiga erishish. Ikki davlat o‘rtasidagi hamkorlikni rivojlantirishga xizmat qi luvchi o‘ziga xos bir qancha omillar mavjud bo‘lib, ular umumiy tarixga egalik, hududiy yaqinlik, o‘zaro manfaatli savdo-iqtisodiy aloqalari, umumiy chuqur ma’naviy va axloqiy negizlaming mavjudligida namoyon bo‘ladi. Shundan kelib chiqqan holda, so‘nggi yillar davomida Eron va Afg‘oniston o‘rtasida iqtisodiy hamda madaniy sohalarda 25 dan ortiq shartnomalar imzolandi. 2001-yildan keyingi vaqt mobaynida Afg'oniston va Eron o'rtasida iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy sohalarga oid bir qancha loyihalar amalga oshirildi. Shuningdek, mintaqaviy xavfsizlikni ta’minlash, Erondagi afg'on qochoqlari muammosini hal qilish, Afg'onistonda narkotik moddalar yetishtirilishini oldini olish borasida birgalikda samarali faoliyat olib borildi. Eron va Afg'oniston o'rtasidagi aloqalami kengaytirish borasida ikki davlat prezidentlari tomonidan Iqtisodiy Hamkorlik Tashkilotining Bokudagi (2006-yil) sammitida, Shanxay Hamkorlik Tashkilotining (ShHT) Shanxay (2006-yil), Toshkent (2010-yil) va Astanadagi (2011-yil) yig'ilishlarida, mamlakat rahbarlarining forsiyzabon davlatlar uchrashuvida Dushanbe (2006-yil) kengashida hamda BMT Bosh assambleyasining Nyu-Yorkdagi (2006-yil) yig'ilishlari doirasida bo'lib o'tgan o'zaro uchrashuvlarida kelishib olingan edi. 2009-yilning may oyida Eron, Afg' oniston va Pokiston o'rtasida mintaqaviy xavfsizlikni ta’minlash borasida uch tomonlama uchrashuv bo'lib o'tdi. Bu uchrashuvda rasmiy Tehran o'z oldiga maqsad qilib mintaqaviy xavfsizlikni ta’minlashda tashqi ta’simi kamaytirish va Eronning rolini oshirishni qo'ydi. Eron hukumati tomonidan afg'on muammosini hal qilishdagi mazkur yondashuv xalqaro konferensiyalarda ham, ikki tomonlama uchrashuvlarda ham ilgari surib kelindi. Rasmiy Tehronning bu yondashuvi 2009-yilda AQSH hukumati tomonidan Afg'oniston borasidagi yangi strategiyasi e ’lon qilingandan keyin yanada faollashdi hamda 2011-yilning iyun oyidagi Tehran va 2012-yilning fevral oyida Islomobodda bo'lib o'tgan Afg'oniston muammosini hal qilish borasidagi konferensiyalarda ham ta’kidlab o'tildi. Rasmiy Tehran kelajakda AQSH harbiy bazalarining afg'on zaminida saqlanib qolishini Eron-Afg'oniston munosabatlariga tahdid sifatida ko'rmoqda. Eronning bu boradagi tutgan mavqei haqida fikr bildirgan yetuk afg'onshunos mutaxassis Sh.Akmalov shunday deydi: “Eronning ikkala tomonida, ya’ni Iroq va Afg'onistonda g'arb davlatlari harbiy kontingentlarining joylashtirilishi rasmiy Tehron uchun maqbul emas va ayniqsa afg‘on zaminining yanada harbiylashtirilishi (chet el harbiy kontin genti miqdorining ko‘paytirilishi - R.R.) Eron tomonining xavotiri oshishiga sabab bo'lmoqda”148. Rasmiy Tehron Afg‘oniston hududidagi Eron tomon bo‘lgan kuchlar bilan aloqalami yo‘lga qo‘yish borasidagi ishlami ham faollashtirmoqda. Bu boradagi asosiy maqsad Eron hududining o‘rab olinishiga yo‘l qo‘ymaslik va AQSH bilan qurolli to‘qnashuvlami yuzaga keltirmaslikdir. Bugungi kunda EIR hukumat rahbarlari chet el qurolli kuchlari tomonidan keng qamrovli harbiy tayyorgarlik ishlari olib borilayotgan Afg‘onistonning Eron bilan chegaradosh hududlarini mustahkamlashga harakat qilmoqda. Eron tomonidan afg'on siyosati borasidagi asosiy yo‘nalishlardan biri afg‘on narkotiklarining Eron orqali Yevropaga chiqib ketishiga to‘sqinlik qilish hisoblanadi. Eron hukumatini mamlakatning Afg‘oniston bilan chegaradosh Xuroson, Kermon, Seyiston va Belujiston viloyatlaridagi vaziyat xavotirga solib, bu hududlarda afg‘on narkotik moddasi sotuvchilari tomonidan amalga oshirilayotgan terror, odamlami o‘g‘irlab ketish hamda mansabdor shaxslami sotib olish singari jinoyatlar kuchayishi kuzatilmoqda. Eron Afg‘onistonda narkotik o‘simliklarini ekishga qarshi kurashishga nisbatan olib borilayotgan chora-tadbirlarda faol ishtirok etib keladi. Eron afg‘on narkotik moddalar yetishtirish va ulaming savdosiga qarshi kurashishda YUNDKP, Afg‘onistonga chegaradosh davlatlar hamda donor davlatlar tomonidan ishlab chiqilgan mintaqaviy rejalami qo‘llab-quvvatlaydi. Eron Afg‘onistonni tiklash bilan bog‘liq bo‘lgan barcha konferensiyalarda faol ishtirok etdi hamda afg‘on tomoniga moli yaviy yordamlar ajratishini ma’lum qildi. Bu borada Eron hukumati Afg‘onistonning tiklanishidan asosiy manfaatdor davlat sifatida 2001-yildan keyingi 5 yil davomida 500 mln. AQSH dollari ajratdi hamda ushbu investitsiyani sifatli amalga oshirish maqsadida 148 Акмалов Ш. О некоторых аспектах военно-политической обстановки в Афганистане. // Востоковедение. № 1-2. 2008. - С. 13. Eron tomonidan maxsus dastur ishlab chiqildi. Eron Prezidenti Muhammad Hotamiy 2002-yilning 13-avgustida Kobulga qilgan rasmiy tashrifi chog‘ida xalqaro hamjamiyatni Afg‘onistonni qayta tiklashda faol ishtirok etishga chaqirdi. 2002-2004-yillarda Eron hukumati tomonidan Afg‘onistonga 381,9 mln. AQSH dollari, 2005-2006-yillarda 100 mln. AQSH dollari miqdoridagi mablag‘ ajratilgan bo‘lsa, 2006-2009-yillarda Afg‘oniston iqtisodiyotiga sohalar bo‘yicha quyidagicha mablag‘ ajratildi: temir yo‘l qu- rilish sohasiga - 200 mln. AQSH dollari, mudofaa va bojxona tizimi faoliyatini takomillashtirishga - 16 mln. AQSH dollari, kommunal xo‘jaligini rivojlantirishga - 16 mln. AQSH dollari, telekommunikatsiya sohasiga - 10 mln. AQSH dollari, madaniyat va sport sohasiga - 10 mln. AQSH dollari hamda gumanitar sohaga - 38 mln. AQSH dollari. Eron hukumati Afg‘onistondagi iqtisodiyotni qayta tiklash maqsadida boshqa davlatlardan farqli ravishda asosan qishloq xo‘jaligi, energetika, yo‘l qurilishi va kommunikatsiya sohasiga investitsiya ajratib keldi. 2002-yilda Eron tomoni Afg‘onistonda irrigatsion sohani rivojlantirishga hamda mamlakatning shi- moliy va g‘arbiy viloyatlarida irrigatsiya va aholini ichimlik suvi bilan ta’minlashga qaratilgan umumiy miqdori 11,5 mln. AQSH dollarini tashkil etuvchi 22 ta loyihani amalga oshirishga kirishdi. Ushbu dastur asosida 2005-yilda Afg‘onistonning Hirot, Kobul va Qandahor viloyatlarida 180 ta artezan quduqlari barpo etildi hamda irrigatsiya va ichimlik suvi tizimi tiklandi. 2006-yilda esa Hirot viloyatida eronlik mutaxassislar tomonidan 1200 km uzunlikdagi kanal qurilishi boshlandi. 2001-yildan keyingi davr mobaynida EIR va AIR o‘rtasida transport va tranzit sohasida bir qancha kelishuvlar imzolandi. 2003-2004-yillarda Eron ishtirokida Afg‘oniston transport yo‘lini tiklash borasida ikkita shartnoma hamda to‘rtta savdo-tranzit sohasida kelishuvlar imzolandi. Ushbu kelishuvlarga muvofiq, Eron transafg‘on temir yo‘l tizimini qurish ishlarida ham ishtirok etdi. Bu borada Eron transafg‘on temir yo‘l tizimining bir qismi hisoblangan Xaf-Hirot (191 km) temir yo‘lini qurib foydalanishga topshirishni o‘z zimmasiga oldi. Bundan tashqari, EIR AIRda avtomobil yo‘llari qurilishida ham faol ishtirok etdi. Jumladan, 2004-yilda EIR tomonidan ajratilgan 3 mln. AQSH dollari miqdoridagi mablag‘ vositasida Eron-Afg‘oniston chegarasida Milak ko‘prigi qurildi. Shu yilda Eron mablag‘i asosida Hirot-Elamqal’a va Hirot-Maymana yo‘llari, 2005-yilda esa 123 km uzunlikdagi davlatlararo Doxarun-Hirot tranzit yo‘li qurib bitkazildi. Eron hukumati Afg‘oniston iqtisodiy otini qayta tiklash j arayonida energetika sohasiga ham e ’tibor qaratdi hamda 2002-y ilda qo‘shni mamlakatning g‘arbiy hududlarida elektr tarmoqlarini barpo etish ishlarini amalga oshirdi. EIR afg'on aholi punktlarini elektr energiyasi bilan ta’minlashga qaratilgan ikkita loyihaning amalga oshirilishiga 13,6 mln. AQSH dollari miqdorida pul ajratdi hamda birinchi loyiha Tayobog4-Hirot yo‘nalishida 2003-yilda, ikkinchi loyiha Turbot-Jom-Hirot yo‘nalishida 2005-yilda ishga tushirildi. 2005-yil mart oyidabo ‘ lib о ‘ tgan AIR va EIR о ‘ rtasidagi hukumat darajasidagi uchrashuvda yagona hukumatlararo savdo-iqtisodiy qo‘mita tuzish hamda Eron tomonidan Afg‘onistonga energetika tarmog‘ini rivojlantirish uchun 50 mln. AQSH dollari miqdorida mablag‘ ajratish bo‘yicha shartnoma imzolandi. 2006-yilning boshida ikki davlat o‘rtasida energetika sohasida o‘zaro hamkorlik qilish bo‘yicha memorandum imzolandi. 2009-yilning 25-martida EIR Prezidenti Ahmadi Najodning Afg‘onistonga tashrifi davomida Eron tomonidan ajratilgan 3 mln. AQSH dollari miqdoridagi mablag‘ asosida Kobulda barpo etilgan Telekommunikatsiya markazining rasmiy ochilish marosimi bo‘lib o‘tdi. 2009-2014-yillar davomida Eron kompaniyalari Afg‘onistonda 360 mln. AQSH dollariga teng miqdoridagi sanoat sohasiga oid bir qator loyihalami amalga oshirdi va bu boshqa xomashyo qazib chiqarish bilan shug‘ullanuvchi chet el kompaniyalaridan farqli ravishda tayyor afg‘on mahsulotlarini jahon bozoriga chiqarilishida yordam berdi. Shuningdek, Eronning bir qator savdo va sanoat kompaniya lari AIRni qayta tiklash borasidagi ko‘pgina loyihalarda ishtirok etishni ko‘zlab, Afg‘onistonga jami bo‘lib 1 mlrd. AQSH dollari miqdorida investitsiya kiritish imkoniyati mavjudligini m a’lum qilishdi. Ikki davlat o‘rtasidagi savdo va tranzit sohasidagi aloqalar ham rivojlanib bormoqda. 2002-2010-yillarda ikki davlat o‘rtasida faqat savdo-iqtisodiy hamkorlik borasida 35 ta shartnoma imzolandi va amalga oshirildi. Afg‘oniston Savdo vazirligining ma’lum qilishicha, 2011-yilda mamlakatda 500 dan ortiq Eron kompaniyalari ro‘yxatdan o‘tgan holda faoliyat yuritmoqda. 2011- yil avgustda Eronning Qum shahrida bo‘lib o‘tgan ikki davlat savdo vazirliklari mas’ul xodimlari o‘rtasidagi uchrashuvdan so‘ng Afg‘onistonga investitsiya kiritishlari va erkin faoliyat yuritishlari uchun eronlik savdogarlarga afg‘on hukumati tomonidan bir necha imtiyozlar berilganligi ma’lum qilindi. Ikki davlat o ‘rtasidagi savdo-iqtisodiy munosabatlaming rivojlanib borishida o‘zaro tovar almashinuvi haj mining о‘sib borayotganligi ijobiy hoi dir. Xususan, 2001-yilda Erondan Afg‘onistonga 52 mln. AQSH dollari miqdorida mahsulot eksport qilingan bo‘lsa, 2005-yilda ushbu ko‘rsatkich 497 mln. AQSH dollariga yetdi va 2009-yilda esa 1 mlrd. AQSH dollaridan oshdi. 2011-yilda Eron Afg‘onistonga 1,5 mlrd. AQSH dollari miqdorida mahsulotlar va xizmatlar eksport qildi. 0 ‘z navbatida Afg‘oniston uchun o‘z mahsulotlarini sotish bo‘yicha Eron muhim bozor hisoblanadi. Garchi o‘zaro savdo aylanmasi hajmida afg‘on to- monining hissasi kamroq bo‘lsa-da, keyingi yillarda o‘sish ten- densiyasi kuzatilmoqda. Jumladan, 2001-yilda Afg‘onistonning Eronga eksporti 0,7 mln. AQSH dollarini, 2005-yilda 6,3 mln. AQSH dollarini, 2009-yilda 15,3 mln. AQSH dollarini tashkil etgan bo‘lsa, 2011-yilga kelib ushbu ko‘rsatkich 300 mln. AQSH dollari miqdoriga yetdi. Eron tomonidan Afg‘onistonga neft va neft mahsulotlari, dori- darmonlar, avtomobillar, qurilish va plastik jihozlar eksport qilingan bo‘lsa, Afg‘onistondan rangli metallar, meva va chorva mollari sotib olinmoqda. Xususan, ayni paytga kelib Afg‘onistonda yiliga 3 mln. tonna miqdoridagi neft va neft mahsulotlari iste’mol qilinsa, shuning 70%i Erondan yetkazib berilmoqda. 2011-yilning dekabr oyida Afg‘oniston hukumati Eronning Chohbahor portida yuklami tranzit qilishda foydalanish uchun savdo markazini barpo etish bo‘yicha EIR bilan bitim imzoladi. Eronning Afg‘onistonga nisbatan 2001-yildan keyingi munosabatlarida iqtisodiy va madaniy sohalar yetakchi o‘ringa chiqdi. Mamlakat tomonidan Afg‘onistonni o‘z ta’sir doirasiga saqlab turishda qo‘llanilgan siyosiy munosabatlardan farqli ravishda “yumshoq kuchdan” vosita sifatida foydalanish maqsad qilib olindi. Ushbu maqsaddan kelib chiqib, bugungi kunda ikki davlat o‘rtasida ilm-fan va madaniyat sohasida aloqalar yo‘lga qo‘yildi hamda rasmiy Tehron tomonidan Afg‘onistondagi fUqarolar urushi davomida buzilib ketgan diniy, madaniy va ta’lim tizimiga tegishli bo‘lgan maktab, kutubxona, bosmaxona va boshqa obyektlami tiklash uchun moliyaviy yordam ko‘rsatilmoqda. Jumladan, 2002-2006-yillarda Eron hukumati mablag‘i asosida Hi rot shahrida madaniy markaz qurib bitkazildi. Shuningdek, shu yil davomida EIR tomonidan afg‘on ta’lim tizimini takomillashtirish maqsadida maktablami o‘quv materiallari bilan ta’minlagan holda, fors ilm-fan vakillari tomonidan turli ilmiy seminar, konferensiya va ko‘rgazmalar o‘tkazildi. 2010-yilda EIR hukumati tomonidan ajratilgan 5 mln. AQSH dollari miqdoridagi afg‘on oliy ta’lim tizimi xodimlarini qayta tayyorlashga qaratilgan dastur doirasida 253 nafar afg‘on o‘qituvchisi va 400 nafar talabalar qisqa muddatli o‘qitildi. Hozirda Eron hukumati Afg‘onistonda oliy ta’lim muassasalarini ochish va ulami turli jihozlar bilan ta’minlash borasida bir qancha loyihalami amalga oshirmoqda. Tarixiy-madaniy bir-biriga yaqin bo‘lgan bu ikki davlat munosabatlari rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan qator omillar ham mavjud. 1999-yiIda “Tolibon” hukumati tomonidan Helmand daryosi suvining to‘xtatib qo‘yilishi natijasida Eronning Belujiston va Seyiston viloyati katta miqdorda iqtisodiy zarar ko‘rdi. 2002-yil- ning avgust oyiga kelib Helmand daryosining Eronga boradigan tarmog‘i qayta ochildi. 2006-yilda ikki davlat o‘rtasida Helmand daryosi suvidan foydalanishni tekshirib turuvchi delegatsiya tuzish va Homun ko‘li havzasini qayta tiklash bo‘yicha shartnoma tuzildi. Bundan tashqari, Afg'oniston hukumati tomonidan mamlakatni elektr energiyasi bilan ta’minlash loyihalaridan biri bo'lmish Helmand daryosiga Kojaki GESni va to‘g‘on qurilishini boshlashi ikki davlat o'rtasidagi vaziyatning keskinlashishiga sabab bo'ldi. 2009-yilda Eron hukumati tomonidan Afg'oniston Suv resurslari va energetika vazirligi huzurida suv resurslarini o'rganish ilmiy tadqiqot institutini tashkil etish va o'zaro ma’lumotlar almashib turish borasida kelishuvga erishildi. Ayni vaqtda, Afg'onistonda yiliga 6000 t dan ortiq narkotik moddalar yetishtirilmoqda. Ushbu giyohvand moddalaming 60%i Eron hududidan tranzit sifatida Yevropaga chiqarish uchun foydalanilib kelinmoqda va bundan 1/3 qismi Eron hududida qolib ketmoqda. So'nggi 20 yil davomida EIR hukumati Afg'oniston hududidan kiruvchi noqo- nuniy narkotik moddalari savdosiga qarshi kurashish uchun 1 mlrd. AQSH dollari miqdorida mablag' sarfladi. 2005-yilda EIR Afg'oniston hukumatiga ikki davlat o'rtasidagi chegaralarda 25 ta blokpost qurilishiga yordam berdi. Shuningdek, BMT va Eron birgalikda Afg'onistondagi chegara postlarini texnika vositalari bilan ta’minlashga ko'maklashish maqsadida “Said” dasturi amalga oshirildi. 2007-yilda Eron Ichki ishlar vazirining Afg'onistonga tashrifi davomida Hirot, Farah va Nimroz viloyatlarida nazorat postlari tashkil qilish borasida kelishuv imzolandi va ushbu kelishuv 2010-yilga kelib to'la amalga oshirildi. Shu bilan birgalikda, 2009-yilda Pokiston, Afg'oniston va Eron tomonidan olib borilgan tadbirlar jarayonida 2,5 tonna giyohvand moddalar ushlanib qoli- nib, 74 nafar jinoyatchi qo'lga olindi149. 149 mChristensen J.B. Iran’s troubled relation to Afghanistan and Pakistan. /R A N D ,2 0 1 1 .h ttp ://w w w .ra n d .o rg /co n ten t/d am /ran d /p u b s/o ccasio n al_ papers/201 l/RAND_OP322.pdf 2011-yilning 20-iyunida Afg‘oniston Prezidenti H.Karzay hamda Eron Mudofaa vaziri Sardor Ahmad Vohidiy o‘rtasidagi uchrashuv chog‘ida ikki davlat hukumatlari hamkorligida xalqaro terrorizm, narkotik moddalar kontrabandasi va uyushgan j inoyatchilikka qarshi kurashish bo‘yicha shartnoma imzolandi. Afg‘onistondagi og‘ir ijti- moiy-siyosiy va iqtisodiy vaziyat afg‘onlaming o‘zi yashab turgan hududlarini tark etib, boshqa davlatlardan boshpana izlashlariga sabab bo‘ldi. Bu esa birinchi navbatda Afg‘oniston bilan qo‘shni bo‘lgan Eron oldida ham muayyan ijtimoiy-siyosiy muammolami keltirib chiqardi. Afg‘oniston Qochoqlar ishi bo‘yicha vazirligining ma’lum qilishicha, 1979-2001-yillar mobaynida nobarqaror vaziyat tufayli mamlakat fuqarolarining 3 mln. nafarga yaqini Eron hududiga qochib o‘tishga majbur bo‘ldi. 2001-yilda Tolibon hukumatining ag‘darilganidan so‘ng BMT va donor davlatlar tomonidan afg‘on qochoqlarini qaytarish (repatriatsiya) dasturi ishlab chiqildi. Dasturga asosan 2004-2010-yillar oralig‘ida Afg'onistonga 1,6 mln. nafar afg‘on qochoqlari qaytarildi. 2011-yilda Eron hukumati tomonidan qochoqlami ro‘yxatga o‘tkazish amalga oshirilgan bo‘lib, unga ko‘ra ayni paytda mamlakatda 940 ming nafar afg‘on qochoqlari mavjudligi ma’lum qilindi. |
