A. M. Mannonov n. A. Abdullayev r. R. Rashidov

XX ASR OXIRIDA AFG‘ ONISTONDAGI SIYOSIY, 
IJTIMOIY-IQTISODIY HAYOT
Sovet qo‘shinlari olib chiqib ketilgandan so‘ng Afg‘onistonda 
tinchlik o‘matilmadi va ikki buyuk davlat (AQSH va Sovet Ittifoqi) 
ning Afg‘onistondagi manfaatlari to‘qnashuvi saqlanib qoldi. Ush­
bu manfaatlar to‘qnashuvi endilikda prezident Najibulloning 130 
mingga yaqin qo‘shini bilan AQSH va Pokiston tomonidan qo‘llab- 
quvvatlanayotgan 150 ming kishidan iborat muxolifatchi guruhlar 
o‘rtasidagi jangovar harakatlar tarzida davom etdi.
1979-1989-yillardagi afg‘on urushi Sovet Ittifoqidagi iqtisodiy 
va siyosiy inqirozning jadallashishiga, Sovet davlatining parcha- 
lanishiga va kommunistik rejimning barbod bo‘lishiga ham sabab 
bo‘ldi.
1980-yillar oxiri va 1990-yillar boshida dunyo siyosiy 
manzarasining keskin o‘zgarishi sharoitida Sovet Ittifoqidan kelib 
turgan katta hajmdagi ko‘makdan ajralib qolgan Najibulloning 
Afg‘onistonda hokimiyatni boshqarishi o‘ta mushkul vazifaga 
aylana boshladi.
Sovet qo‘shinlari Afg‘onistonni 1989-yilda tark etgan bo‘lsa 
ham, Kobuldagi sho‘roparast hukumatni har tomonlama qo‘llab- 
quvvatlab turish maqsadida Sovet hukumati Najibulloga moddiy 
ko‘mak berib turdi. 1989-yil fevraldan boshlab Sovet Ittifoqi har 
kuni Kobul yaqinidagi Bagram harbiy aerodromiga 2-3 ta yirik 
transport samolyotlarida qurol-aslaha, kiyim-kechak, yoqilg‘i va 
oziq-ovqat mahsulotlarini yetkazib turdi. Bu, albatta, Kobul re- 
jimining hayotiyligini ta’minlovchi muhim omil edi.
1991-yilning avgustida Sovet Ittifoqida ro‘y bergan davlat to‘n- 
tarishini amalga oshirishga bo‘lgan urinish Sovet davlatining parcha- 
lanishiga olib keldi. Mazkur parchalanish oqibatida Kremlda rasmiy

---

hokimiyatni qo‘lga kiritgan B.Yelsin (1991-1999) boshchiligidagi 
Rossiya Federatsiyasi hamda AQSH hukumati o‘rtasida 1991-yilning 
sentabrida imzolangan shartnomaga ko‘ra, 1992-yil 1-yanvardan 
boshlab Afg‘onistondagi Najibullo hukumatiga qurol-yarog‘ va 
boshqa turli ko‘makning yetkazib berilishini to‘xtatishga keli- 
shib olindi. Rossiya Federatsiyasi AQSH bilan tuzilgan mazkur 
kelishuvga qat’iy amal qilgan bo‘lsa-da, rasmiy Vashington afg‘on 
mujohidlarini har tomonlama qo‘llab-quvvatlashni davom ettirdi. 
Shu bilan birga, Pokiston, Saudiya Arabistoni va ba’zi davlatlar esa 
mujohidlarga qurol-yarog1 yetkazib berishda davom etdilar.
Rasmiy Moskvaning Najibullo hukumatini qo‘llab-quvvat- 
lashdan butkul voz kechishini mujohidlar katta xursandchilik bilan 
kutib oldilar va Jalolobod, Xost, Qandahor, Kobulda hamda Salang 
tunnelida keng ko‘lamli hujumga o‘tdilar. Hukumatning harbiy 
harakatlarda sustligi, muammoni kuch bilan hal qilishga bo‘lgan 
ishonch, afg‘on armiyasi orasida muxolifatning buzg‘unchilik 
faoliyatining oshib borishi, iqtisodiy holatning yaxshilanishiga 
nisbatan umidning yo‘qolishi Najibullo hokimiyatining qulashiga 
olib keldi.
1992-yilning bahoriga kelib BMT tomonidan afg‘on muammo- 
sini bartaraf etish bo‘yicha reja ishlab chiqildi. Unga ko‘ra, 
Afg‘oniston Respublikasi prezidenti va uning hukumati a’zolarining 
iste’foga chiqishi, umumiy demokratik saylovlami tashkil etish va 
o‘tkazish bo‘lgan muvaqqat betaraf hukumat tuzilishi nazarda tu- 
tilgan edi. 1992-yil 18-mart kuni Najibullo tuzilajak muvaqqat 
hukumatga hokimiyatni topshirish taklifi bilan chiqdi va 16-aprel 
kuni lavozimidan ketdi.
Aynan shu davrda Pokiston va Eronda uzoq yillardan beri 
Afg‘onistondagi sho‘roparast hokimiyatga qarshi qurolli kurash olib 
borgan - “Yettilar Ittifoqi” hamda “Shia sakkizligi”ga birlashgan 
mujohidlar mamlakat siyosiy sahnasiga kirib kelishdi. Mamlakatda 
yangi siyosiy vaziyat yuzaga keldi. “Afg‘oniston mujohidlarining 
islomiy ittifoqi” (“Yettilar Ittifoqi”) AQSH va Pokiston bosimi 
ostida Peshovar shahrida o‘zining o‘tish hukumatini tuzdi va

---

bundan maqsad Kobulda hokimiyatni egallash edi. Mazkur o‘tish 
hukumatiga sobiq qirol M.Zohirshoh yetakchiligida yangi hukumat 
tuzish tarafdorlari ham, shia mazhabiga mansub mujohidlaming 
vakillari ham kiritilmadi. Bu kelgusida hokimiyatni egallash, 
mujohidlar o‘rtasida bartaraf etib bo‘lmas kelishmovchiliklaming 
vujudga kelishiga zamin yaratdi.
Shu tariqa 1991 -yil 16-aprel kuni Najibullo muvaqqat hukumat- 
ga hokimiyatni topshirdi va shu yilning 28-aprel kuni Afg‘onistonni 
qutqarish milliy fronti yetakchisi S.Mujaddadiy boshchiligidagi Pe- 
shavarda shakllangan mujohidlaming muvaqqat Kengashi vakillari 
Kobulga yetib keldilar. Ushbu Kengash mamlakat qonuniy huku­
mati funksiyalarini o‘z zimmasiga oldi.
Mamlakat parlamenti tarqatib yuborildi, shariatga mos 
kelmaydigan barcha qonunlar bekor qilindi hamda davlat 
boshqamvida islom qonun-qoidalari asos qilib olindi. Mamlakat 
yangi rasmiy nom bilan - Afg‘oniston Islom Davlati deb atala 
boshlandi va uni darhol Pokiston, Eron, Saudiya Arabistoni va 
boshqa davlatlar tan oldilar.
Mujohidlar hokimiyatni qo‘lga kiritgach, “Afg‘onistonni 
qutqarish milliy fronti” yetakchisi S.Mujaddadiy ikki oy muddatga 
davlat rahbari lavozimini egalladi. Undan so‘ng hokimiyat 
“Afg‘oniston islom jamiyati” yetakchisi B.Rabboniy qo‘liga o‘tdi 
va u to‘rt oy muddat davomida hokimiyatda bo‘lishi, undan so‘ng 
mujohidlaming vakolatli shaxslardan iborat Kengashi ikki yil 
muddatga davlat prezidentini saylashi lozim edi94.
1992-yil dekabr oyi so‘nggida Xalq vakillari vakolatli kengashi 
delegatlarining ovoz berish yakunlariga ko‘ra, etnik kelib chiqishi 
tojik millatiga mansub bo‘lgan, Afg‘oniston Islom Jamiyati (AIJ) 
yetakchisi Burhoniddin Rabboniy Afg‘oniston Islom Davlati pre- 
zidenti etib saylandi. Bosh vazir lavozimiga Afg‘oniston Islom