A. N. Sam adov I f. n., dotsent

N azorat savollari
1. Innovatsiya ja ra yo n i o ‘z ichiga qanday bosqichlarni oladi?
2. Innovatsiya tavakkalchiligi qanday baholanadi?
3. Yangi tovarni rejalashtirishning qanday vazifalari mavjud?
4. Yangi g ‘oyalarni tanlash necha bosqichda amalga oshiriladi?
5. Yangi tovarni rejalashtirishning qanday usullari mavjud?
6. Zararsizlik m iqtasi nima?
7. Bozor faoliyatini baholovchi ko ‘rsatkichlarga nimalar kiradi?
8. Tovar markasi nima va uning qanday strategiyalari ishlab chiqiladi?
9. Tovar uchun yangi nom topishda qanday tamoyillarga amal qilish zarur?
10. Sifat strategiyasini ishlab chiqishda nimalar hisobga olinadi?

---

IV BOB
IN N O V A T S IO N M A H S U L O T L A R G A  
N A R X N IN G S H A K L L A N IS H I
4.1. N arx shakllanishi va uning bosqichlari
Innovatsion m ahsulotlar narxining asosiy funksiyalari b o ‘lib hi- 
sob funksiyasi, taqsim ot funksiyasi va ra g ‘batlantirish funksiyasi 
sanaladi. N arx belgilash - tovarlar va xizm atlar narxini shakllantirish 
jarayonidir. N arx shakllantirishning ikkita asosiy tizim i xarakter- 
lidir: talab va ta k lif o ‘zaro m unosabatlari asosida faoliyat k o ‘rsatadi- 
gan bozor narx shakllanishi ham da davlat tom onidan m arkazlashgan 
narx shakllantirish - narxlam ing davlat organlari tom onidan shakl- 
lantirilishi. B unda xarajatlar b o ‘yicha narx shakllantirish doirasida 
ishlab chiqarish xarajatlari va m uom ala xarajatlari narxni shakllan- 
tirishga asos qilib olinadi. Tashqi kontragentlar bilan hisob-kitoblar- 
da firm alar, asosan, ikki xil narx turidan: om m aviy va hisob-kitob 
narxlaridan foydalanadi.
N arx shakllantirish tizim ini shartli ravishda olti bosqichga ajratib 
ko ‘rsatish m um kin:
- narx siyosati m aqsadlarini belgilash;
- firm a tovarlariga talabni aniqlash;
- xarajatlam i baholash;
- raqobatchilam ing tovarlari va narxlarini tahlil qilish;
- yakuniy narx hajm ini belgilash;
- narxlarni davlat tom onidan tartibga solish choralarini hisobga 
olish.
N arx shakllantirish tizim i qoidaga k o ‘ra bir necha bosqich- 
dan iborat boTadi. B irinchi bosqich - narx siyosati m aqsadlarini 
aniqlashda firm alar « o ‘z tovarlarining narx siyosati yordam ida ni-
55

---

m alarga erishish m aqsadga muvofiq?» degan saovlga javob berishga 
harakat qiladi. Odatda, bu m aqsadlar soni bir nechta b o ‘ladi. U lar­
ning orasida firmaning bozorlarda faoliyat ko‘rsatishini ta ’m inlash. 
foydani m aksim allashtirish, tovar aylanmasini maksimal darajada 
kengaytirish, sotuvni optimal oshirish, qim mat narx belgilash eva- 
ziga «qaym og‘ini olish», sifatda yetakchilik alohida ajralib turadi.
N arx siyosatining aytib o ‘tilgan maqsadlari o ‘zaro m unosabatda 
b o ‘lib, doim ham mos kelavermaydi. U larga erishish, shuningdek, 
vaqt bo‘yicha ham o ‘zaro amal qiladi.
Ikkinchi bosqich -  firma tovarlariga talabni aniqlash. Bu yer- 
da gap umum an bozor sig‘imini emas, balki turli narx darajasida 
qancha tovar sotish m um kinligini aniqlash haqida boradi. Taxm in 
qilinayotgan sotuv hajm ining narx darajasiga bog‘liqligini aniqlay 
olish kerak, bu yerda, asosiysi, ushbu tovarning turli narxlariga talab 
qanday javob qaytarishini kompleksli tahlil qilish hisoblanadi. Talab 
qanchalik ko ‘p harakatchan boTsa, tovar sotuvchisi shunchalik qim- 
m atroq narx belgilashi mumkin.
N arx shakllantirish jarayonining uchinchi bosqichi -  xarajatlar- 
ni baholash. X arajatlarni baholash va ularni pasaytirish yoTlarini 
izlash - har qanday tadbirkor uchun majburiy b o ‘lgan m ashg‘ulot- 
dir. X arajatlarni ikki turga: doimiy va o ‘zgaruvchan xarajatlarga 
ajratish qabul qilingan. Doimiy xarajatlar - bu ularning hajmi tovar 
aylanm asidan olinadigan tushum va ishlab chiqarish hajmi odatiy 
tebranishlariga b o g ‘liq b o ‘lm agan xarajatlardir. 0 ‘zgaruvchan xara­
jatlar esa bevosita m ahsulot ishlab chiqarish hajm iga b og‘liq b o ‘ladi. 
Bu, asosan, xom ashyo xarajatlari va ish haqi xarajatlaridir. Doimiy 
xarajatlar va o ‘zgaruvchan xarajatlar y ig ‘indisi um um iy xarajatlar 
boTib, narxning quyi chegarasini hosil qiladi.
Raqobatchilarning tovarlari va narxlarini tahlil qilish eng m urak- 
kab vazifalardan biridir. Bozor iqtisodiyotida m uayyan bitim lar 
b o ‘yicha narxlar haqida axborot k o ‘pincha ishlab chiqaruvchining 
tijorat siri hisoblanadi va bunday m a’lumotni olish ju d a qiyin b o ‘la- 
di. R aqobatchilarning tovarlari va narxlarini o ‘rganish aniq bir maq- 
sadni - beparvolik narxi, y a ’ni bunda xaridorga kim ning - firma yoki
56

---

ruqobatchilar tovarlarini xarid qilishning farqi bo ‘lm aydigan narxni 
topish m aqsadini k o ‘zlaydi. Bu narxni aniqlash, uni asos qilib olgan 
holda nim aning evaziga bunday «beparvolik»ni bartaraf qilish va 
aynan sizning finnangizdan tovarlarni xarid qilishlariga erishishga 
nima yordam berishini aniqlash m um kin.
R aqobatchilarning tovarlari va narxlarini baholagach, narx shakl- 
lantirishning keyingi bosqichiga - doim iy foydalaniladigan narx 
belgilash usulini tanlashga o ‘tish m um kin. B ozor tom onidan narx 
shakllantirish am aliyotida eng tarqalgan bunday usullarning bir 
nechtasi m a'lum :
- xarajatlar usuli;
- raqobatchiga ergashish usuli;
- xarajatlar-m arketing usuli.
Y akuniy narx hajm ini belgilash bosqichi xaridorlar bilan m uayyan 
m uzokaralar davom ida am alga oshiriladi. U shbu bosqichda ikki- 
ta asosiy vazifani hal etish: xaridorlar uchun o 'zin in g chegirm alar 
tizim i yaratish ham da chiqarilayotgan tovarning hayotiylik davri 
bosqichlari va inflatsiya jarayonlarini hisobga olgan holda kelajakda 
narxlarga tuzatish kiritish m exanizm ini belgilash lozim. N arx shakl­
lantirish usullaridan biri tanlab olingach, narxga oid qarom i qabul 
qilish - m uayyan narx belgilash zarur. Bu yerda psixologik ta ’sir, 
turli m arketing elem entlari ta ’siri, narx siyosatining tayanch maq- 
sadlariga amal qilish, belgilanadigan narxga ehtim oliy reaksiyasini 
tahlil qilish kabi bir qator jih atlam i hisobga olish kerak. Psixologik 
ta ’sirning roli shu bilan belgilanadiki, narx k o ‘plab iste’m olchilar 
uchun m ahsulot sifatining asosiy k o ‘rsatkichi boMib xizm at qiladi. 
Imij yaratuvchi narxlar, eng avvalo, xaridorning o ‘zini o 'z i anglashi- 
ga ta ’sir k o ‘rsatuvchi m ahsulotlar uchun xarakterlidir. Iste’molchi 
unga o ‘ziga xos, noyob va nufuzliroq b o ii b ko^rinsa, qim m atroq 
m ahsulotni ham afzal k o 'rish i m um kin.
N arx shakllantirishning so ‘nggi bosqichi - narxlarni davlat to ­
m onidan tartibga solish choralarini hisobga olishdir. D unyoning 
k o ‘pchilik m am lakatlarida narxlar va ularning dinam ikasini davlat 
tom onidan lim itlash yoki tartibga solishning turli choralari q o ‘llanib
57

---

kelgan, q o ilan m o q d a va kelajakda ham q o ‘llaniladi. Firm a uchun 
narx shakllantirish masalalarini hal etishda davlatning choralari fir­
m a faoliyatiga ijobiy yoki salbiy ta ’sir k o ‘rsata olishini, albatta, ba­
holash kerak. A garda tovarlarni chet elda sotish k o 'zd a tutilayotgan 
b o ‘lsa, ulam i sotish rejalashtirilgan m am lakatlarda tovarlam ing pat­
ent tizim ini baholash haqida m a’lumotlar zarur b o ‘ladi.