A. N. Sam adov I f. n., dotsent

4.2. Innovatsion m ahsulotlar narxi
Innovatsion m ahsulot xarajatlari tuzilm asi k o ‘pchilik tovarlar va 
xizm atlar xarajatlari strukturasidan farq qiladi. Innovatsion m ahsu- 
lotning o ‘ziga xosligi shundaki, intellektual m ulk xarid qilish x ara­
jatlari m ahsulot tayyorlashning yakuniy bosqichlarida xarajatlar 
hajm ini belgilab bera olmaydi. Shu bilan bir paytda, innovatsion 
m ahsulot qiym ati doim ham uni tayyorlash xarajatlari bilan m unosa- 
batda b o ‘lavcrm aydi. Innovatsion m ahsulot uni ayirboshlash m uno- 
sabatlarini am alga oshirishda aniqlanadigan quyidagi xususiyatlarga 
ega: yuqori raqobatbardoshlik va ilm iy-texnik yangiliklar kiritish- 
ga sezuvchanlik; narx shakllantirishning o ‘ziga xosligi; iste’m o l­
chilarning barqaror b o im a g a n talabiga b o g iiq lik .
Innovatsion m ahsulotni bozor tom on siljitish ushbu m ahsulotga 
nisbatan o 'z ig a xos narx siyosati yuritishni taqozo etadi. N arx siyo- 
satini k o ‘rib chiqishda (yangilik-tovarni bozorga belgilangan narxda 
chiqarish hajm ini rejalashtirishni hosila k o ‘rsatkich sifatida hisobga 
olib, um um iy m ahsulot chiqarish hajmi va narxni rejalashtirish esa 
zarar kelitrm aslikni tahlil qilish bilan bog‘liqlikda k o ‘rib chiqiladi) 
uning quyidagi asosiy variantlarini ajratib ko ‘rsatish m um kin. Eng 
tarqalgan usul b a ’zida «soyabonli narx shakllantirish» deb ataladi- 
gan narx shakllantirish hisoblanadi. Bozorga yangi m ahsulot chiqa­
rish bo ‘yicha narx siyosatining ikkinchi varianti to io v g a layoqatli 
innovatsion talabni «to ‘g ‘ri topgan» m ustahkam patent (m ahsulot- 
ning texnik yangiligini tashkil qiladigan k o ‘plab tarkibiy qism larni 
kapital sig‘imi katta bo^lgan patentlashda) him oyasiga (yoki ular-
58

---

111 
mos keluvchi nou-xau b o ‘yicha tijorat sirlarini him oya qilishga, 
liunda raqobatchilarni nou-xau vositalaridan chegaralab q o ‘yish ku- 
/.atiladi) asoslanadigan variant hisoblanadi. U chinchi variant bo‘lib 
innovatsion m onopoliya m onopol ustam a foyda olish uchun emas, 
balki xaridorlarni to ‘xtatish va shu usulda uning ortiqcha - o'zinin g 
kapitali - foydaga to ‘g ‘ri keladigan o ‘rtacha tarm oq k o ‘rsatkichla- 
ridan yuqori kapitallashtirish yordam ida baholanadigan innovatsion 
mahsulot doimiy m ijozlari k o ‘rinishida firm aning o ‘ta qim m atli no- 
moddiy aktivini shakllantirish m aqsadida foydalaniladigan variant 
xizm at qiladi.
Dinam ik narx tizim larini bunday talqin qilish bilan bozor mexa- 
nizmlarining m ashhur olimi Filipp K otler shug‘ullangan. Innovat­
sion tovarga narx belgilash strategiyasi o ‘ziga xosliklarga egadir. 
Bunda haqiqiy yangilik-tovar va uni o ‘xshatishga harakat qiladigan 
tovarni farqlay olish lozim. Patent bilan him oya qilingan, haqiqat- 
da yangi b o ‘lgan tovarga narx belgilashda bir nechta strategiya 
farqlanadi: «qaym og‘ini olish» strategiyasi (innovatsion m ahsulot- 
ni bozorga chiqarishda standart bozor sharoitlarida optim al foydani 
ta ’m inlaydigan narx darajasiga nisbatan ancha yuqori narx belgilash 
va kelgusida narxni asta-sekinlik bilan pasaytirish k o ‘zda tutiladi), 
kirib borish strategiyasi (m ahsulot bozorga nisbatan arzon narxda 
chiqarilishi, biroq kelgusida kom paniya im kon qadar narxni k o ‘ta- 
rishga harakat qilishi k o ‘zda tutiladi), bozorga kirish uchun faqat ar­
zon kirish narxlari strategiyasi (bozorga kirib borish strategiyasining 
eng chetki varianti va ekstrem al holatlarni ifodalaydi. U bozorga 
kirib borish strategiyasidan foydalanishdagidan ham arzon bosh- 
lang‘ich narx darajasi belgilashni nazarda tutadi).
Yangi tovar-im itatorga narx belgilashda tovar narxi va sifatiga 
qarab quyidagi strategiyalar farqlanadi: m ukofot ustam alari strategi­
yasi, bozorga chuqur kirib borish strategiyasi, oshirilgan narx strate­
giyasi, o ‘rtacha daraja strategiyasi, sifatlilik strategiyasi, talon-taroj 
strategiyasi, nam unali biznes strategiyasi va h.k.
K orxonalar k o ‘pincha ilgari o ‘zlashtirilgan m ahsulot o ‘rnini 
alm ashtirm aydigan, lekin m avjud m ahsulotlar param etrik qatori-
59

---

ni to id irad ig an yoki kengaytiradigan m ahsulotni loyihalash va 
o ‘zlashtirishga m ajbur b o ia d i.
M ahsulot birligiga xarajatlar norm ativlarini hisobga olgan holda 
uning iste’mol xususiyatlari darajasiga qarab, yangi m ahsulot narxi- 
ni tashkil qilishning qator usullari mavjud. Bunday usullar ekono- 
metrik usullar nomini olgan b o ‘lib, ular qatoriga quyidagilarni kiri- 
tish mumkin:
- solishtirm a k o ‘rsatkichlar usuli;
- regression tahlil usuli;
- ball usuli.
Ekonom etrik usullarning uchalasiga ham xos b o ‘lgan um um iy 
kam chilik narxning faqat tovar xususiyatlariga b og‘liq ekanligi tax- 
m in qilinishi hisoblanadi. Raqobatchi firm alar o ‘z tovari narxini 
uning sifat k o ‘rsatkichlari asosidagina belgilam asdan, o ‘zining narx 
siyosatiga amal qilgan holda narxni oshirishi yoki tushirishi m um - 
kinligi hisobga olinmaydi.