A. N. Sam adov I f. n., dotsent

Sotuv obyekti
-
innovatsion jarayon natijasida ishlab chiqil- 
gan mahsulot.
D astlabki baholashda, konsepsiyani ishlab chiqish bosqichida va 
innovatsion faoliyat m ahsulotini ishlab chiqishning ilk bosqichlari­
da, m ahsulot ishlab chiqarish texnologiyasi, texnologik nom ativlar 
nom aTum boTgan, m ahsulot tayyorlanadigan m ateriallar belgilan- 
m agan sharoitlarda faqat taxm iniy, yiriklashtirilgan narx belgilash 
usullari qo ‘llanishi m um kin, chunonchi:
- param etrik usullar;
- korrelatsiya va regressiya tahlili usullari.
Param etrik usullar innovatsion m ahsulot narxini param etrik qa- 
torni tashkil qiladigan shunga o ‘xshash m ahsulot k o ‘rsatkichlari va 
narxlari negizida belgilashga asoslanadi. Param etrik usullam ing eng 
oddiy turlaridan biri tovar narxini m ahsulotning bitta asosiy k o ‘rsat- 
kichi ta ’sirini hisobga olish asosida aniqlash hisoblanadi. M ahsulot­
ning funksional vazifasini belgilab beradigan va uning eng m uhim
xususiyatini tavsiflaydigan k o ‘rsatkich 
asosiy k o ‘rsatkich
deb ata- 
ladi. 
Rn
asosiy k o ‘rsatkichli innovatsion m ahsulot narxi quyidagi 
form ula b o ‘yicha m ahsulotning tayanch narxi va 
Rh
k o ‘rsatkichi 
tayanch qiym ati orqali aniqlanadi:
62

---

S = S. • R /R„,
n 
b 
n 
b 7
bunda 
Sn
va 
Sb
- m os ravishda yangi v a tayanch m ahsulot narxi.
A sosiy k o ‘rsatkich usuli ju d a oddiy, lekin am aliyotda k o ‘pincha 
bitta asosiy k o ‘rsatkichni ajratib k o ‘rsatish qiyin b o ‘ladi. Shu sabab- 
li, k o ‘pincha, funksional bir turdagi, bir xil vazifalarni bajaradigan 
va bir-biridan faqat texnik-iqtisodiy k o ‘rsatkichlar hajm i bilangina 
farq qiladigan m ahsulotlar k o ‘p k o 'rsatk ic h li qatorlari foydalaniladi. 
Bu hisob-kitoblar aniqligini oshiradi, biroq yangilik darajasining 
yuqoriligi bilan ajralib turadigan ilm iy hajm dor m ahsulotlar uchun 
bunday param etrik qatorlar m avjud em as.
Innovatsion m ahsulot narxi va uning texnik-iqtisodiy tavsif- 
nom alari o ‘rtasida m iqdoriy o ‘zaro aloqalar o ‘rnatishning, hattoki 
hisob-kitoblardagi xatoliklam i aniqlashga im kon beradigan yanada 
aniqroq usuli korrelatsiya va regressiya tahlili hisoblanadi. D astlabki 
bosqichda statistik m a ’lum otlar asosida analog-m ahsulotlar uchun 
o ‘zaro b o g ‘liq b o 'lg a n (korrelatsiya qiladigan) k o ‘rsatkichlar aniqla- 
nadi. S o ‘ngra quyidagi regressiya tenglasm asi k o ‘rinishida tahliliy 
b o g ‘liqlik tuziladi:
S = f ( R l, R 2,...,R n),
bunda 
R n
- narxga ta ’sir etuvchi 
n
k o ‘rsatkich.
R egressiya tenglam asiga yangi m ahsulot k o ‘rsatkichlari qiym ati- 
ni q o ‘yib, m a ’lum darajada aniqlik b ilan yangi m ahsulot nax daraja­
sining ishonchlilik darajasini aniqlash m um kin. Taxm iniy usullar- 
ning asosiy kam chiligi m ahsulot k o ‘rsatkichlari va narx o ‘rtasida 
sifat o ‘zgarishlarini hisobga olish im koni y o ‘qligi hisoblanadi, bu 
esa k o ‘p hollarda chuqur innovativ m ahsulotlar ishlab chiqishda 
o ‘rin g a ega b o ‘lm oqda. U larga o ‘xshash boshqa m ahsulot b o ‘lm a- 
gan o ‘ziga xos noyob m ahsulotlar uchun ilk bosqichlarda narx bel- 
gilashning yagona usuli ekspertlar usuli hisoblanadi. Eng om m aviy 
ekspertlar usuli «D elfi» usuli hisoblanadi. «D elfi» usuli b o ‘yicha 
ekspertlar so ‘rovi jarayoni bir necha bosqichdan iborat b o ‘ladi.
63

---

1-bosqich
- ishchi guruhini shakllantirish.
Ishchi guruhning vazifasi ekspertlar so ‘rovi jaayonini tashkil qi- 
liishdan iborat.
2-bosqich
— ekspertlar guruhini shakllantirish.
«Delfi» usuliga muvofiq, ekspertlar guruhi ushbu sohadagi 10-15 
nafar m utaxassisdan iborat b o ‘lishi lozim. Ekspertlar chuqur bilim ga 
egaligi anketa so ‘rovi o ‘tkazish, ushbu m utaxassisning ilmiy ishla- 
riga m urojaatlar soni, o ‘zini o ‘zi baholash varaqalaridan foydalanish 
y o ‘li bilan aniqlanadi.
3-bosqich
- savollam i ifodalash.
Savollarni ifodalash aniq va bir m a’noda talqin qilinadigan b o ‘li- 
shi, bir m a’noli javoblarni k o ‘zda tutishi lozim.
4-bosqich -
ekspertiza o ‘tkazish.
«Delfi» usulida so‘rov o ‘tkazishning bir nechta qadam lari takror- 
lanishi k o ‘zda tutiladi. Birinchi so‘rov yakunlariga k o ‘ra eng keskin, 
«b id’at deb qaraladigan» fikrlar ajratiladi, bu fikrlar mualliflari kel- 
gusidagi m unozaralar bilan o ‘z nuqtayi nazarini asoslab beradi. Bu, 
bir tom ondan, barcha ekspertlarga eng keskin nuqtayi nazarlar taraf- 
dorlarining dalillarini e ’tiborga olish, boshqa tom ondan esa, ularga 
yana bir bor o ‘z nuqtayi nazarini o ‘ylab chiqish va q o ‘shim cha ra­
vishda asoslab berish yoki voz kechish imkonini beradi. M unozara- 
dan keyin ekspertlarga m uhokam a yakunlarini e ’tiborga olish uchun 
im koniyat taqim etish m aqsadida so‘rov yana bir m arta o ‘tkaziladi. 
To ekspertlarning nuqtayi nazarlari mos kelm agunga qadar shu tarz- 
da 4 -5 m arta takrorlanadi.
5-bosqich -
so ‘rovga yakun yasash.
«Delfi» usuli bo ‘yicha ekspertlarning yakuniy fikri sifatida me- 
diana, y a ’ni tartibga solingan fikrlar qatoridagi o ‘rtacha qiym at qa- 
bul qilinadi. A gar javoblar katta-kichikligi b o ‘yicha tartibga solin­
gan qator (masalan, innovatsion m ahsulot narxi haqidagi savolga 
javoblar) o ‘z ichiga 
n
qiym atlarni: 
R {, R2,..., Rn
olsa, so ‘rov natijalari 
b o ‘yicha yakuniy baholash sifatida qabul qilinadigan 
M
quyidagi 
tarzda aniqlanadi:
64

---

M = R.,
agar 
n = 2 k -
1;
M =
(
Rk
+ 
Rk+
l)/2 , agar 
n
= 
2k,
bunda 
k =
1 ,2 , 3,...
Innovatsion faoliyat m ahsuloti narxini belgilashda m ahsulot 
ishlab chiqishning yakuniy bosqichlarida yoki seriyaga kiritishda 
aniqroq hisob-kitob usullarini q o ‘llash va batafsilroq axborotdan 
foydalanish lozim.
B. 
Sotuv obyekti - ilmiy-texnik ishlanma.
Ilm iy-texnik ishlanma- 
lar natijalarini (loyiha-konstruktorlik hujjatlari, dasturiy ta ’minot, 
m arketing tadqiqotlari natijalari va h.k.) sotishda narx shakllanti- 
rishda yuqorida sanab o ‘tilgan om illardan tashqari quyidagilarni 
ham hisobga olish zarur:
1) Tirajlashtirish, y a ’ni ushbu ishlanm ani xarid qilish ularni 
qiziqtirib qolishi m um kin b o ‘lgan potensial xaridolar soni. M uayyan 
buyurtm achi talabiga k o ‘ra bajarilgan o ‘ziga xos innovativ ishlan- 
malar, qoidaga k o ‘ra, tirajlanm aydi yoki m oslashtirish uchun katta 
xarajatlar talab qiladi. N isbatan standart ilm iy-texnik m ahsulotlar 
tirajlanishi m um kin, bu faqat m oslashtirish xarajatlarini hisobga ol- 
gan holda alohida buyurtm achi uchun narxni proporsional ravishda 
kam aytirish im konini beradi.
2) M uallif imiji va nufuzi. Ilm iy-texnik ishlanm alar sohasida ush­
bu ishlanm ani bajarishi m um kin b o ‘lgan ilm iy-tadqiqotchilik tashki- 
lotlari doirasi k o ‘pincha chegaralangan b o ‘ladi. Tashkilotning ushbu 
sohadagi m ashhurligi va tajribasi, ishlarni bajarishga ja lb qilingan 
m utaxassislar darajasi ishlanm a qiym atiga jiddiy ta ’sir k o ‘rsatishi 
mumkin. X uddi sanoat tovarlari bozorida bo'lgani kabi, bu omilni 
ham ilm iy-texnik ishlanm alar sohasida, qoidaga k o ‘ra, qayd qilin- 
maydigan savdo m arkasi m avjudligi omili bilan taqqoslash mumkin.
3) T o ‘lov shartlari, hisob-kitoblar shakli. O datda, ilm iy-tad­
qiqotchilik ishlarini bajarish va innovatsion m ahsulot yaratish ja ­
rayoni uzoq vaqt - bir necha oydan bir necha yilgacha talab qiladi. 
Shu sababli ishlar uchun bosqichm a-bosqich haq to ‘lash hisob-ki- 
toblarning odatiy shakli sanaladi. Ishlanm aning yakuniy narxi
65

---

m ablag‘larning bosqichlar o ‘rtasida qanday taqsim lanishi va, m os 
ravishda, ishlarning bajarilishi qanday m oliyalashtirilishi, loyihani 
kreditlash bo ‘yicha asosiy xarajatlarni kim o ‘z zim m asiga olishiga 
b og‘liq b o ‘ladi. Agar buyurtm achi ijrochini kreditlagan holda ishlar- 
ni bajarish uchun oldindan haq to ‘lashni am alga oshiradigan b o ‘lsa, 
bu holda ishlarni bajarish arzonroqqa tushadi. Aks holda, ijrochi ish­
lanm alarni o ‘z m ablag‘lari hisobiga bajaradigan b o ‘lsa, narx ush­
bu tadqiqotda m ablag‘lar ushlanib qolishidan y o'qotilgan m iqdorda 
oshiriladi. U shbu omilni hisobga olishda inflatsiya darajasi katta rol 
o ‘ynaydi.
4) 
M aqsadli bozor segmenti, buyurtm achi turi. M am lakat fani 
ilm iy-tadqiqotchilik ishlari um um iy jahon bozoriga to‘liq jalb qilin- 
m agan sharoitlarda narxni buyurtm achiga qarab belgilash im koniya­
ti mavjud.