A. R. Bakiyev, S. N. Xashimova, I. A. Bakiyeva ishlab chiqarishni tashkil qilish va

7.3. Ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish
Ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish (frans. – specialisatian,
lotincha specialis – ayrim, maxsus) – ijtimoiy mehnat
taqsimotining shakli. Ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish
xilma-xil mahsulotlarni, ularni ishlab chiqarishning turli
bosqichlarini bir-biridan ajralib chiqishi tufayli yangidan-
yangi ko‘pgina ishlab chiqarish sohalarining vujudga kelish
jarayoni hisoblanadi.
Тarixiy taraqqiyot jarayonida qishloq xo‘jaligi, sanoat,
qurilish va boshqa har xil ishlab chiqarishlar mustaqil soha
bo‘lib ajralib chiqqan. Bu sohalarning o‘z ichida ham ajralib
chiqish sodir bo‘lishi natijasida biror alomatiga ko‘ra bir-
biriga yaqin korxonalarni birlashtiruvchi ixtisoslashgan
tarmoq vujudga kelgan.
Alohida ixtisoslashgan tarmoqlar va korxonalar bir xil
yoki bir turli mahsulot ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yishga

---

46
erishganlar hamda maxsus, o‘ziga xos texnologiya jarayoni
va ixtisoslashgan kadrlar bilan ajralib turgan va turishi
mumkin.
Ishlab chiqarishning ixtisoslashtirishning eng birinchi
shakli hunarmandchilik bilan birga vujudga keldi.
Korxonalarning ixtisoslashuvi — ularda mukammalroq
texnika va texnologiya, mehnatni tashkil etishning ilg‘or
usullarini qo‘llashni engillashtiruvchi turdosh mahsulot ishlab
chiqarishni mujassamlashtirish jarayonidir.
Ixtisoslashtirish jarayonining taraqqiyoti ijtimoiy ishlab
chiqarishning o‘sishi, ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivoj-
lanishi bilan belgilanadi. Ixtisoslashtirish, o‘z navbatida,
ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojalanishiiga yordam
beradi. Ishlab chiqarish vositalari va ish kuchining juda
keng miqyosda birlashtirilishi hozir iqtisodiy zaruriyat bo‘lib
qoldi. Hozirgi zamon texnika taraqqiyotining muhim omil-
lari – elektrlashtirish, kompleks avtomatlashtirish, yangi
materiallarni yaratish va joriy etish, ilg‘or texnologiyalarni,
jumladan, biotexnologiyalarni vujudga keltirish ishlab
chiqarishni ixtisoslashtirish bilan bevosita bog‘liqdir.
Ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish sanoat korxonalarining
ishini eng oqilona tashkil etish hisoblanib, binolardan, jihoz
va asbob-uskunalardan, materiallardan bekam-ko‘st foyda-
lanishda, fan va texnikaning eng oxirgi yutuqlarini joriy
etishda, takomillashgan maxsus mashina va asboblarni qo‘l-
lashda, mehnat unumdorigini oshirishda, mahsulot ishlab
chiqarish va uni sotish xarajatlarini tejashda katta samara
keltiradi.
Korxona bo‘limlarining ixtisoslashuvi — ayrim sexlar,
uchastkalar, ish joylarining ayrim mahsulotlar ishlab chi-
qarishga va jarayonlarni bajarishga ixtisoslashuvida ifo-
dalanadi.

---

47
Ixtisoslash darajasining asosiy ko‘rsatkichlari quyida-
gilardan iborat:
— ixtisoslashgan korxonalar ishlab chiqargan mahsu-
lotining shu mahsulot turining umumiy hajmidagi salmog‘i;
— ishlab chiqarilgan, texnologik jihatdan o‘xshash
bo‘lgan assortimentdagi buyumlarning guruhlari, turlari.
Korxona tarkibidagi ixtisoslashuvni ta’riflash uchun
quyidagi ko‘rsatkichlardan foydalaniladi:
— dastgohlar ilg‘or turlarining ushbu korxona yoki sex
dastgohlarining umumiy miqdoridagi salmog‘i;
— potok liniyalarda o‘rnatilgan dastgohlarning salmog‘i.
Masalan, potok usulida ishlab chiqarishda band bo‘lgan
metall qirquvchi dastgohlarning hamma asbob-uskunalar
qiymatiga nisbati (foiz hisobida);
— korxona ishlab chiqaradigan turli mahsulotlarda
unifikatsiyalashtirilgan yoki bir shaklga keltirilgan detallar
va qismlar salmog‘i.
Ixtisoslashgan korxona (firma)lar va ularning bo‘limalari
sonining o‘sishi ham ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi
yuqori darajada ekanligini ko‘rsatadi.