A. R. Bakiyev, S. N. Xashimova, I. A. Bakiyeva ishlab chiqarishni tashkil qilish va

Ishlab chiqarish hajmining o‘zgarishi (qisqarishi yoki
ortishi) bilan o‘z miqdorini o‘zgartirmaydigan xarajatlar
doimiy xarajatlar deyiladi.
Doimiy xarajatlar ishlab chiqarish hajmiga bog‘liq
bo‘lmaydi. Bunga korxonaning xarajatlar to‘lov majbu-
riyatlari (zayomlar bo‘yicha foiz va boshqa), soliqlar,
amortizatsiya ajratmalari, ijara haqi, qo‘riqlash xizmatiga
to‘lov, nouskunalarga xizmat ko‘rsatish sarflari, boshqaruv
xodimlari maoshi va shu kabilar kiradi.
O‘zgaruvchi xarajatlar ishlab chiqaradigan mahsulot
miqdoriga bog‘liq bo‘ladi va ishlab chiqarish hajmi
o‘zgarishiga bog‘liqlikda o‘zgaradi. Unga xom ashyo,
material, yonilg‘i transport xizmati, ishchilar ish haqi va
shu kabilarga qilinadigan sarflar kiradi.
Ishlab chiqarishning har bir darajasida doimiy va
o‘zgaruvchan xarajatlar yig‘indisi yoki yalpi xarajatlarni
tashkil qiladi.
Тo‘g‘ri harajatlar — bu bevosita tovar birligini ishlab
chiqarish bilan bog‘liq harajatlar bo‘lib,egri harajatlar
korxonada mahsulotning mazkur turini ishlab chiqarish
jarayonini umumiy amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan
harajatlardir.
Harajatlarning doimiy va o‘zgaruvchan harajatlarga
bo‘linishdan foydalanish afzalligi shundaki, bu qo‘shilgan
qiymat ko‘rsatkichini aniqlash imkonini beradi. Bu
ko‘rsatkich korxona umumiy pul daromadidan (tushum)

---

101
o‘zgaruvchi harajatlarni chiqarib tashlash yo‘li bilan
aniqlanadi. Shunday qilib, qo‘shilgan qiymat doimiy xarajat
va sof foydadan iborat bo‘ladi,hamda bu ko‘rsatkich ishlab
chiqarish va sotishning umumiy samaradorligini baholash
imkoniyatini yaratadi.
Korxonadagi ko‘plab resurslar miqdori bozor talabi
ta’sirida tez va oson o‘zgarishi mumkin keyingi o‘zgaruvchi
resurs birligi qiymatiga kamayib boruvchi qo‘shimcha
mahsulot beradi. Boshqacha aytganda, agar mazkur
mashinaviy qurilmaga xizmat ko‘rsatuvchi ishchilar soni
ko‘payib borsa, ishlab chiqarishga ko‘proq ishchini jalb
qilib borish bilan ishlab chiqarish hajmini o‘sishi tobora
sekinlik bilan ro‘y beradi. Bu qonunni tasvirlash uchun
quyidagi misolni keltiramiz, xarajatlarning o‘sishiga olib
keladi. Bunday xollarni samaraning kamayib borish qonuni
tushuntirib berolmaydi, chunki uning amal qilish shart-
sharoiti ishlab chiqarishda foydalanadigan resurslardan bittasi
miqdorining o‘zgarmasligi hisoblanadi. Uzoq muddatli
davrda barcha resurslar miqdori o‘zgaradi. Bundan tashqari
biz taxlilda barcha resurslar baxosi doimiy deb faraz qilamiz.
Shu sababli uzoq muddatli davrda o‘rtacha xarajatlarning
o‘zgarishi tamoyilini ishlab chiqarish miqyosi o‘sishining
ijobiy va salbiy samarasi yordamida tushuntirish mumkin.