A. soatow, A. Abdulkasimow, M. Mirakmalow
Download 4.19 Kb. Pdf ko'rish
|
|
GEOGRAFIÝA (MATERIKLERIÒ WE OKEANLARYÒ FIZIKI GEOGRAFIÝASY) A. SOATOW, A. ABDULKASIMOW, M. MIRAKMALOW OQITUVCHI NEªIRÝAT-ÇAPHANA DÖREDIJILIK ÖÝI DAªKENT 2017 Umumy orta bilim berýän mekdepleriò 6-njy synp okuwçylary üçin derslik Özbegistan Respublikasynyò Halk bilimi ministrligi tarapyndan tassyklanan Gaýtadan iºlenen we doldurylan dördünji neºir 2 UOK: 91(075.3) KBK 26.82ya72 S 53 Jogapkär redaktor P. Gulamow geografiýa ylymlarynyò kandidaty, dosent. S y n ý a z a n l a r : O. K. Abdunazarow geografiýa ylymlarynyò kandidaty, dosent; ª. M. ªaripow geografiýa ylymlarynyò kandidaty; W. Fedorko Daºkent ºäherindäki 233-nji mekdebiò geografiýa mugallymy; M. Awezow Daºkent ºäherindäki 278-nji mekdebiò geografiýa mugallymy. Kartalar geografiýa ylymlarynyò kandidaty , dosent A. Egamberdiýewiò redaksiýasy bilen berildi. © A. Soatow we baºg. © Oqituvchi NÇDÖ, 2005 © Oqituvchi NÇDÖ, gaýtadan iºlenen we doldurylan neºir, 2017 ISBN 978-9943-22-091-1 Respublikanyò ýörite kitap gaznasynyò seriºdeleriniò hasabyndan kärende üçin çap edildi. 3 SÖZBAªY Eziz okuwçylar! Siz fiziki geografiýa degiºli baºlangyç bilimleri 4-nji synpda Tebigaty öwreniº, 5-nji synpda Fiziki geografiýa dersliklerinden öwrenipdiòiz. Dersliklerdäki mälim daýanç düºünjeler we jümleler bilen tanyºsyòyz, olaryò mazmunyny bilýärsiòiz. Indi Siz Materikleriò we okeanlaryò fiziki geografiýasy kursunda aºaky synplarda alan fiziki geografiýa degiºli umumy bilimleriòizi has-da berkidersiòiz, ºu bilimlere daýanmak bilen täze adalgalaryò, daýanç düºünjeleriò we atlaryò mazmunyny özleºdirersiòiz, pugta bilimlere eýe bolarsyòyz. Materikleriò we okeanlaryò fiziki geografiýasy kursunda Size geografik kartalar, geografik gabyk we onuò ösüº kanunalaýyklyklary, gurluºy, aýratynlyklary, düzüm bölekleri (litosfera, gidrosfera, atmos- fera), her bir materigiò we okeanyò tebigatyna degiºli bilimler ber- ilýär. Siz geografik gabyk fiziki geografiýany öwrenmegiò obýekti bolanlygy üçin ºu tema degiºli bilimleri çuòòur eýelemelisiòiz. Diòe ºonda materikleriò we okeanlaryò tebigatyny, tebigat bilen jemgyý- etiò arasyndaky özara gatnaºyklary aòsat öwrenersiòiz. Sebäbi, geografik gabyk iò iri tebigy toplum bolsa, materikler we okeanlar onuò düzümindäki ondan kiçiräk tebigy toplumlardyr. Ýerimiz adam ýaºaýan ýeke-täk planeta. Onuò daºky görnüºi reòbe-reòdir. Eger kosmosdan ene topragymyza seredilende, ilki ma- terikler we okeanlar görünýär. Olaryò tebigaty bir-birine meòzemeýär. Materikler we okeanlar baradaky bilimler uzak ýyllaryò dowa- mynda toplanypdyr. Bu bilim çeºmelerini dürli döwürlerde ýaºan alymlar (Aneksimandr, Pifagor, Aristotel, Eratosfen, Ptolemeý, A. Gumboldt, N. Wawilow), beýik syýahatçylar, batyrgaý deòizçiler (finikiýalylar, araplar, normanlar, portugallar, ispanlar we b.) toplan we bu ugurda açyº edipdirler. Aýratynam, dünýä ylmy we mede- niýetine, hususan-da, geografiýa ugruna uly goºant goºan ülkämiziò alymlaryndan Al-Horezmi (783 850), Ahmet Fergany (IX asyr), Abu Nasyr Faraby (873 950), Abu Reýhan Biruny (973 4 1048), Abu Ali ibn Sina (980 1037), Mahmyt Kaºgarly (XI asyr), Mürze Ulugbek (1394 1449) we baºgalaryò hyzmatlary hormata mynasypdyr. Özbek Magellany ady bilen meºhur bolan Hamidulla Hasanow (1919 1985) orta asyrlarda ýaºap döredijilik eden ençeme orta azily beýik alymlaryò ylmy-geografik mirasyny giòiºleýin häsiýetlendiripdir. Siz materikleriò we okeanlaryò geografiýasyna degiºli bilimleri eýelemek üçin dersligiò tekstiniò many-mazmunyna düºünmegiòiz we bilimiòizi has-da baýlaºdyrýan karta, atlas, surat we çyzgylary dogry deròemegi baºarmalysyòyz. Temalaryò mazmunyna degiºli atlas we sudury kartalar bilen iºlemegi endik edinmelisiòiz. Mundan baºga-da, derslikde her bir tema degiºli barlag üçin soraglar we amaly ýumuºlar berlen bolup, olary ýerine ýetiren ma- halyòyzda Siz ºu dersi (temany) nähili derejede özleºdirendigiòizi bilersiòiz. Geografik bilimleriò möhüm çeºmesi kartadyr. Geografiýanyò dili kartadyr, diýlip ýöne ýere aýdylmandyr. Siz 6-njy synp at- lasyndan, dürli temadaky asylýan kartalardan öwrenilýän çägiò nire- de ýerleºýändigini, onuò tebigatynyò nähilidigini, bu ýerlerden hoja- lygyò haýsy pudagy üçin peýdalanylýandygyny bilip alarsyòyz. Häzirki ylmy-tehniki ösüº döwründe umumy bilim berýän mek- depleri kompýuterler bilen üpjün etmek we olardan okuw prosesinde önümli peýdalanmak meselesine üns artýar. ªu sebäpli-de kompýu- ter tehnologiýasynyò kömeginde Internete çatylyp, geomaglumat ulgamyndan iò soòky geografik maglumatlary alyp bilersiòiz. Bir wagtyò özünde planetamyzdaky gury ýer we suwlary, Ýeriò relýefini, klimatyny we topraklaryny, janly tebigatyny, ilatynyò ýaºaýºyny we hojalyk iºini bitewilikde öwrenýän aýratyn ylym ýok. Ýöne eliòizdäki derslik Sizi ene topragymyzyò reòbe-reòligi we köpdürlüligi bilen tanyºmaga hyzmat edýär. 5 1- §. Materikleriò we okeanlaryò fiziki geografiýasy kursunda nämeler öwrenilýär? Ýer ýüzünde ýaºaýan adamlaryò durmuºy tebigat bilen berk baglanyºyklydyr. Adam özüne gerek bolan hemme zady tebigatdan alýar. Adamlar munuò üçin zähmet çekýärler. Adamyò hojalyk iºi täsirinde Ýer ýüzüniò tebigatynda özgeriºler, käte zyýanly özgeriºler bolup geçýär, tebigat hapalanýar. Bularyò öòüni almak üçin Ýer ýüzüniò dürli ýerlerinde we tutuº geografik gabykda bolýan özgeriºleri bilmek gerek. Munuò üçin bolsa planetamyzyò tutuº tebigatyny, materikleri we okeanlary, tebigy toplumlary, olarda bolup geçýän tebigy we adamyò täsirindäki prosesleri bilmek zerur. Siz bu bilimleri eliòizdäki derslikden öwrenersiòiz. Derslik mazmun taýdan dört bölümden ybarat. Bular sözbaºy- dan, geografik gabykdan, okeanlaryò tebigatyndan, materikleriò tebigatyndan ybarat. Birinji bölümde derslikde nämeler öwrenilýändigi, dersligiò gysgaça mazmuny, adalgalar, geografik kartalar, atlaslar, globuslar hakynda maglumat berilýär. Ikinji bölümde geografik gabygyò aýratynlyklary, araçäkleri, ösüº kanunalaýyklyklary, wertikal we gorizontal gurluºy barada pikir ýöredilýär. Üçünji bölümde Dünýä okeanynyò bölekleri we olaryò materikleriò tebigatyna täsiri, Dünýä okeanynyò tebigaty, dünýä hojalygynda tutýan häzirki we geljekdäki orny hakynda maglumatlar berlen. Dördünji bölümde materikler öwrenilende meºhur deòizçiler, açyº eden syýahatçylar hakynda, materikleriò tebigaty, materiklerde we adalarda nähili halklaryò ýaºaýandygy we baºgalar hakynda maglumatlar alarsyòyz. Materikler, okeanlar we olaryò düzüm bölekleri. Geografik gabyk iò iri tebigy toplumdyr. Ol fiziki geografiýanyò öwreniº 6 obýekti bolup, onuò düzüm bölegi materikler we okeanlar hem aýratyn tebigy toplumlar hasaplanýar (1- nji surat). Gadymdan Ýer ýüzüni iki iri gurºawa bölüpdirler: suwly gurºaw we gury ýer gurºawy. Suwly gurºaw bitewi, ºonuò üçin ony Dünýä okeany diýip atlandyrypdyrlar. Materik tektonik gurluºyna görä bitewi bolan iri gury ýerdir. Ýer ýüzünde alty sany materik bar: Ýewraziýa, Afrika, Demirgazyk Amerika, Günorta Amerika, Antarktida we Awstraliýa. Materikleri öwrenmek Afrikadan baºlanýar. Çünki ol tebigatynyò ähli aýra- tynlyklaryna görä gaýtalanmaz hem-de özboluºly materikdir. Soò Awstraliýa, Antarktida, Günorta Amerika, Demirgazyk Amerika we Ýewraziýa yzygider öwre-nilýär. ªonuò ýaly-da, Ýer ýüzi alty kon- tinente Afrika, Awstraliýa, Antarktida, Amerika, Ýewropa we Aziýa bölünýär. Kontinent adamzat jemgyýetiniò ösüºi dowamyn- da dörän taryhy-medeni düºünjedir. Okeanlar. Dünýä okeanynyò materikleriò arasyndaky bölek- lerine okean diýilýär. Dünýä okeany 4 bölege bölünýär: Ýuwaº okean (180 mln. kw. km), Atlantik okean (91 mln. kw.km), Hindi okeany (76 mln. kw.km) we Demirgazyk Buzly okean (14 mln. kw. km). Alymlar bäºinji Günorta okeany hem tapawutlandyrýarlar. Deòizler, aýlaglar, bogazlar okeanlaryò kiçi bölekleridir. 1- nji surat. Geografik gabyk fiziki geografiýanyò öwreniº obýekti. 7 Kenar çyzygy. Okean ýa-da deòiz üsti bilen gury ýer üstüniò utgaºýan araçägine kenar çyzygy diýilýär. Adalgalar, daýanç düºünjeler we atlar Materik, kontinent, Dünýä okeany, okean, kenar çyzygy, geografik gabyk. Barlag üçin soraglar 1. Ýer ýüzünde näçe materik we kontinent bar? Okeanlar näçe? 2. Materikleriò we okeanlaryò fiziki geografiýasy nämeleri öwrenýär? Amaly ýumuºlar 1. Atlasdan (2 3-nji sahypalar) materikleri, kontinentleri we olaryò kenar çyzyklaryny anyklaò. 2. Materikleriò we okeanlaryò, iri ýarymadalaryò we adalaryò, deòizleriò, aýlaglaryò we bogazlaryò atlaryny sudury karta bellik ediò. 2- §. Geografik kartalar we olaryò görnüºleri. Atlaslar, globuslar Geografik kartalar bilim çeºmesidir. Dürli mazmundaky we masºtabdaky kartalardan okuwçylaryò maksatlaýyn peýdalanmagy talap edilýär. Kursuò Materikleriò we okeanlaryò fiziki geografiýasyna degiºli bölümlerinde her bir tema degiºli bolan kartalar berlen. Diýmek, belli bir temany öwrenende hökman kartalardan peýdalanmaly. Geografik kartalaryò toparlara bölüniºi. Geografik kartalar örän köp we dürli-dürlüdir. Kartalar öwrenmek, hasaba almak, saklamak we baºga maksatlar üçin niýetlenilen bolmagy mümkin. Kartalar ºekillendirilen çägiò uly-kiçiligine, masºtabyna, maz- munyna we nazarda tutulýar maksadyna garap toparlara bölünýär. 8 ªekillendirilen çägiò uly-kiçiligine görä, kartalar: dünýä we ýarym- ºarlar, materikler we okeanlar, tebigy ülkeler, ýurtlar, welaýatlar we baºga administratiw birlikleriò kartalaryna bölünýär. Masºtabyna görä: uly masºtably (1 : 10 000-den 1 : 200 000 çenli), orta masºtably (1 : 200 000-den 1 : 1 000 000 çenli), kiçi masºtably (1 : 1 000 000 we ondan kiçi) kartalar bolýar. Ýeriò planyny düzmekde-de belli bir masºtabdan (1 : 5000we ondan iri) peýdalanylýar. Ýöne plan kiçi çäkler üçin düzülýär. Mazmunyna görä, kartalar: umumy geografik we tematik kartalara bölünýär. Umumy geografik kartalar çäkleriò umumy görnüºini we geografikaýratynlyklaryny ºekillendirilýär. Bularda, esasan, fiziki we syýasy kartalar girýär. Tematik fiziki kartalarda käbir tebigat komponentleri baºgalara garanda anyk we gutarnykly ºekillendirilýär. Beýle kartalara 6-njy synpyò Ýer gabygynyò gurluºy, tebigy zolaklar, klimat we baºga kartalary mysal getirmek bolar. Käte tematik kartalarda bir ýa-da iki däl, eýsem bir-biri bilen baglanyºykly birnäçe komponentler görkezilen bolýar. Beýle kartalara kompleks kartalar diýilýär (6-njy synpyò atlasyna garaò). Kartalaryò ulanylyº maksady olaryò masºtabyna, mazmunyna we enjamlaºdyryº usulyna uly täsir edýär. Muny bir çägi birmeòzeº masºtably we mazmunly, ýöne dürli maksatly kartalary bir-biri bilen deòeºdirip, aýdyò görmek mümkin. Maksadyna görä, kartalary: okuw, ylmy, turistik, wagyz ediji ýaly görnüºlere bölmek mümkin. Geografik atlaslaryò kesgitlemesi, toparlara bölüniºi we aýra- tynlyklary. Ýeke-täk maksatnama esasynda bir bitewi (bitin, bölün- meýän) eser hökmünde ýerine ýetirilen geografik kartalaryò sistematik toplumyna geografik atlas diýilýär. Gadymy ýunan alymy Klawdiý Ptolemeýiò geografik kartalar toplumyny (eramyzyò II asyry) birinji geografik atlas diýip hasap- lamak mümkin. Kartalaryò toplumy üçin Atlas ady Merkator tara- pyndan (1595-nji ýyl) hödürlenipdir. Mekdep geografik atlaslary bu okuwçylaryò sapak wagtynda özbaºdak ýerine ýetirilýän iºler üçin niýetlenen iò möhüm kartografik gollanmadyr. 9 Geografik globus. Globus Ýer ºarynyò kiçeldilen modeli bo- lup, Ýeriò daºky keºbini hem-de onuò iri böleklerini (materikleri, okeanlary, olaryò bölekleri) gatnaºygyny iò dogry we görkezmeli teswirleýär. Globusda kartografik ºekiliò ýalòyºlyklary bolmaýar. Mekdep okuw globuslary 1 : 83 000 000, 1 : 50 000 000, 1 : 40 000 000, 1 : 30 000 000 masºtabynda taýýarlanýar. Meºhur watandaºymyz Abu Reýhan Biruny (973 1048-nji ý.) XI asyrda ilkinji bolup demirgazyk ýarymºaryò globusyny ýasapdyr. Bütin Ýer ºaryny suratlandyrýan birinji kämilräk globusy 1492-nji ýylda Martin Behaým ýasapdyr. Ýöne onda Amerika, Awstraliýa we Antarktida suratlandyrylmandyr. Hajy Ýusuf Haýaty tarapyndan 1886-njy ýylda iºlenen globus Samarkantdaky medeniýet we sungat taryhy muzeýinde saklanýar. Mürze Ulugbek adyndaky ÖzMU geologiýa we geografiýa fakultetinde 1984-nji ýylda H. Hasanowyò ýolbaºçylygynda I. Ý. Oºew ýasan ullakan Relýefli globus otur- dyldy. Häzirki wagtda globuslaryò birnäçe görnüºleri bar. Olar mekdep globusy, relýefli globus, asman jisimlerini suratlandyrýan globuslardyr. Adalgalar, daýanç düºünjeler we atlar Geografik karta, masºtab, atlas, globus, Biruny, M. Behaým, Hajy Ýusuf Haýaty, H. Hasanow, I. Ý. Oºew. Barlag üçin soraglar 1. Geografik kartalar nähili görnüºlere bölünýär? 2. Geografik karta we globuslar masºtabyna görä nähili görnüºlere bölünýär? 3. Ilkinji atlas, globus kimler tarapyndan döredilipdir? Amaly ýumuºlar 1. Mekdebiòizden öýüòize çenli bolan aralygy 1 : 10 000 masº- tabda görkeziò. 2. Atlaslaryò we kartalaryò görnüºleriniò shemasyny çyzyò. 10 GEOGRAFIK GABYK 3- §. Geografik gabygyò araçäkleri, aýratynlyklary Geografik gabyk we onuò araçäkleri. Atmosferanyò aºaky gat- lagy troposferany, litosferanyò üstki oýuk gatlagy, gidrosferany we biosferalary öz içine alýan hem-de özara täsir edip durýan bitewi gabyga Ýeriò geografik gabygy diýilýar. Geografik gabygyò ýokarky we aºaky araçägini, onuò galyò- lygyny dürli alymlar dürlüçe geçirýärler we belgileýärler. Köp alymlar geografik gabygyò ýokarky araçägini troposferanyò ýokarky böleginden geçirýärler we onuò galyòlygyny 30 35 km diýip hasaplaýarlar. Kesgitleniºine görä, geografik gabygyò ýokarky araçägi ozon gatlagyna, aºaky araçägi bolsa köwek jynslaryò aºagyna dogry gelýär. Ozon gatlagy Ýerdäki organizmleri Günüò ultramelewºe ºöhlelerinden goraýar. Geografik gabygyò aýratynlyklary. Geografik gabygyò birinji aýratynlygy, onuò düzüm bölekleri bolan litosfera, gidrosfera, at- mosfera we biosferalar hemiºelik ýagdaýda özara aragatnaºykda bolmagy we bir-birine täsir etmegidir; ikinji aýratynlygy, madda we energiýa çalºygy prosesiniò bolup durmagydyr; üçünji aýratynlygy, geografik gabykda organiki ýaºaýºyò, ºol sanda, adamzat jemgyýetiniò barlygydyr. Geografik gabygyò ösüºine Ýeriò daºky we içki energiýalary täsir edýär. Geografik gabykda bolup geçýän ähli prosesleriò esasy bölegi Gün energiýasynyò we azrak bölegi Ýeriò içki energiýasynyò täsirinde ýüze çykýar (2-nji surat). Geografik gabygyò gurluºynda madda we energiýa çalºygy möhüm rol oýnaýar. Munda litosferanyò, gidrosferanyò, atmosferanyò we biosferalaryò arasynda maddalar çalºygy bolup geçýär. Meselem, okeanyò suwy 3 000 ýylda bir gezek täzelenýär. Atmosferadaky ygalyò 11 doly täzelenmegi üçin bary-ýogy 10 gün gerek bolýar. Aýlanma hereketdäki suw baºga komponentler bilen gönüden-göni aragat- naºykda bolup, geografik gabygyò ºekillenmeginde möhüm rol oýnaýar. Geografik gabygyò wertikal we gorizontal gurluºy hem onuò esa- sy aýratynlyklaryndan hasaplanýar. Geografik gabygyò wertikal gur- luºy diýende, onuò düzüm bölekleriniò beýiklik boýunça ýerleºýän ýagdaýyny düºünmeli. Geografik gabygyò gorizontal gurluºy tebigy toplumlaryò giòlik we uzynlyk boýunça ýaýramagynda we gezekleºip gelmeginde görünýär. Muòa klimat guºaklyklary, tebigy zolaklar aýdyò mysaldyr. Adalgalar, daýanç düºünjeler we atlar Geografik gabyk, geografik gabygyò gurluºy: litosfera, atmosfera, gidrosfera, biosfera, ozon gatlagy, geografik gabygyò wertikal we gorizontal gurluºy. 2- nji surat. Geografik gabygyò düzüm bölekleri we olaryò özara täsiri. Atmo- sferanyò aºaky bölegi Bio- sfera Gidro- sfera Lito- sferanyò ýokary bölegi Ýeriò içki energiýasy Gün energiýasy 12 Barlag üçin soraglar 1. Geografik gabygyò ortaça galyòlygy we araçäkleri hakynda aýdyò. 2. Geografik gabygyò aýratynlyklary diýende nämäni düºünýärsiòiz? 3. Ozon gatlagy nähili wezipäni ýerine ýetirýär? Amaly ýumuºlar 1. Derslikdäki 2-nji suraty depderiòize çyzyò we ony düºündiriò. 2. Geografik gabygyò gorizontal gurluºyny kartadan gözden geçiriò. 3. Geografik gabygyò wertikal we gorizontal gurluºyny düºündirip ýazyò. 4 5- §. Geografik gabygyò ösüº basgançaklary we umumy kanunalaýyklyklary Geografik gabygyò ösüº basgançaklary. Alymlar geografik ga- bygyò ösüºini üç basgançaga bölýärler: biogen däl, biogen we antro- pogen. Biogen däl basgançak Ýeriò ösüºiniò 4,6 mlrd ýyldan tä 570 mln ýyla çenli geçen döwrüni öz içine alýar. Bu basgançakda geografik gabygyò esasy emele gelýär, ýagny litosfera, atmosfera we gidrosfera ºekillenýär. Ýerde ýaºaýyº 3,8 3,5 mlrd ýyl mundan öò peýda bolan bolsa-da, olar örän ýönekeý organizmlerden düzülenligi üçin geografik gabygyò ösüºine duýarly täsir etmändir. Biogen basgançak 570 mln ýyl mundan ozal baºlanypdyr. Bu döwürde organizmler ösüpdir (1-nji jedwele garaò). Netijede biosfera ºekillenipdir we geografik gabygyò kämil ulgama eýe bolmagyna güýçli täsir edipdir. Antropogen basgançak adam peýda bolandan (2 mln ýyl öò) hä- zirki güne çenli geçen döwri öz içine alýar. ªol bir wagtda geografik gabygyò ösüºine adamyò hojalyk iºi (tehniki öwrüliºik, kosmik asyr) duýarly derejede täsir edýär. Bular tebigaty goramak, ekologik, demografik meseleleri getirip çykardy. ªolardan biri ülkämizdäki Aralýaka ekologik meselesidir. 13 Kaýnozoý KZ 6 mln ýyl Era, belgisi, dowamlylygy Döwür, belgisi Dag gatlaklanyºy Esasy özgeriºler Arheý Ar 1 mlrd ýyl Proterozoý PR 2 mlrd ýyl Paleozoý PZ 330 mln ýyl Era, belgisi, dowamlylygy Kaýnozoý KZ 6 mln ýyl Bölünmeýär Mezozoý MZ 173 mln ýyl Aºaky Orta Ýokary Kembriý, CM Ordowik, O Silur, S Dewon, D Daºkömür, C Perm, P Trias, T Ýura, I Hek, Cr Ýönekeý bakteriýalar, suwotular peýda bolupdyr Birnäçe gatlaklanma bolupdyr Baýkal Kaledon Gersin Mezozoý (kimmeriý) Ýaºyl suwotular, bakteriýalar ösen Gury ýerde organizmler, aýratynam, ösümlikler ösüpdir. Daºkömür emele gelipdir. Häzirki goja daglar peýda bolupdyr. Äpet dinozawrlar, peýda bolupdyr Ýaº daglar, klimat guºaklyklary, tebigy zolaklar, adam peýda bolupdyr 1 2 3 4 Paleogen, Pg Neogen, N Antropogen, Q Alp 1-nji jedwel Geohronologik jedwel Geografik gabygyò umumy kanunalaýyklyklary. Geografik gabygyò ösüºinde we tebigy toplumlaryò gatlaklanmagynda-da özboluºly kanunalaýyklyklar bar. Olar Ýeriò umumy geogra-fik kanunalaýyklyklary diýlip atlandyrylýar. Bu kanunalaýyklyklary bilmek adama tebigy resurslardan akylly-baºly peýdalanmaga, daºky gurºawy goramaga we oòa zyýan ýetirmezlige, ekologik deòag- ramlylygy bozmazlyk çärelerini görmäge mümkinçilik berýär. Bir bitewilik, maddanyò we energiýanyò tebigatda aýlanyp gezmegi, döwürleýin ýa-da ritmik hadysalar, geografik zolaklylyk we zolak- lylyk geografik gabygyò umumy kanunalaýyklyklarydyr. Bular geografik gabygyò ösüº kanunalaýyklyklaryny görkezýär (3-nji surat). 14 3- nji surat. Geografik gabygyò ºekilleniºi. Gün sistemasy, 5 mlrd ýyl Ýer planetasy, 4,6 mlrd ýyl Ýeriò içki gabyklary, 4,6 4,0 mlrd ýyl Yadro Mantiya Ýer gabygy, litosfera Ýeriò daºky gabyklary, 4 3,5 mlrd ýyl Atmosfera Gidrosfera Biosfera Geografik gabyk Geografik gabygyò bir bitewiligi. Geografik gabykda hiç bir tebigat komponenti aýry-aýry ösmeýär. Olar hemiºe bir-birleri bilen baglanyºýar we özara täsir ediºýär. Eger haýsy-da bolsa bir tebigat komponenti özgeriºe duçar bolsa, baºga tebigat komponenti-de hökman özgerýär. Meselem, ýönekeýje bir agaçlygyò çapylmagy netijesinde aºakdaky özgeriºler bolup geçýär: ýerasty suwlaryò derejesi peselýär, ýerde ýaºaýan haýwanat dünýäsi baºga ýere göçýär. ªonuò ýaly-da, ýeliò täsiri güýçlenip, topragyò dargamagyna getirýär. ªol ýerdäki howa ýagdaýy-da üýtgeýär. Gijesine salkynrak, gündizine yssyrak bolýar. Mundan baºga-da geografik gabygyò düzüm bölekleri atmosfera, gidrosfera, biosfera we litosfera hemiºe bir-biri bilen aragatnaºykda, bir-birine geçip durýar. Meselem, howanyò düzümindäki suw buglary gidrosferanyò, tozan bölejikleri litosferanyò, guºlar, mör-möjekler biosferanyò elementleridir. Suwdaky organizmler biosferanyò elementi 15 bolsa, ondaky gum bölejikleri we dürli gaty jynslar löt litosferanyò elementidir. Geografik gabykda madda we energiýa çalºygy. Geografik gabygyò dört düzüm böleginde, ýagny atmosferada, gidrosferada, litosferada we biosferalarda madda we energiýa çalºygy iki gori- Download 4.19 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|