A. soatow, A. Abdulkasimow, M. Mirakmalow
Download 4.19 Kb. Pdf ko'rish
|
|
Melaneziýa. Melaneziýa Täze Gwineýa, Bismark, Luiziada ar-
hipelaglary, Solomon adalary, Santa-Krus, Täze Gebrit adalary, Täze Kaledoniýa, Fiji, ºonuò ýaly-da, birnäçe maýda adalar girýär. Bular, esasan, materik adalarydyr. Mikroneziýa. Mikroneziýa Walkano, Bonin, Miriana, Karolina, Marºall, Gilbert, Ellis arhipelaglary, Nauru we Oºen adalary girýär. Bular köpräk merjen adalary hasaplanýar. Polineziýa. Polineziýa Gawaýi adalary, Laýn, Finiks, Tokelau, Sa- moa, Kuk, Taiti, Jemgyýet, Tuamotu ýa-da Rossian atollary (atoll ýarym ýaý ýa-da ýarym tegelek ºekilli merjen adasy), Markiz adalary we Pasha adasy girýär. 79 Öwreniliº taryhy. Okeaniýa baradaky maglumatlar ýewropalylara F. Magellanyò syýahatyndan (1521-nji ý.) soò mälim bolupdyr. J. Kuk (1771 1773-nji ý.) ençeme adalary karta geçirip häsiýet- lendiripdir. XIX asyrda ruslar 40 gezek ekspedisiýa gurapdyrlar. ªu asyryò ahyrynda Çellenjer ekspedisiýasy (1873 1876-njy ý.) Okeaniýa adalary, ilaty hakynda gyzykly maglumatlary toplapdyr. Bu babatda M. N. Mikluho-Maklaý (1871 1882-nji ý.) Täze Gwineýada papuaslar bilen bilelikde ýaºap, olaryò ýaºaýyº terzi hakynda bibaha maglumatlary ýazyp galdyrypdyr. Geologik gurluºy we relýefi. Adalaryò geologik taryhy we nähili jynslardan düzülendigine görä birnäçe toparlara bölmek mümkin. Ma- terigiò adalary (Täze Gwineýa, Täze Zelandiýa), wulkanik adalar (Gawaýi, Pasha, Tuamotu), geosinklinal adalar (Mariana, Täze Kale- doniýa). Bulardan daºary, Okeaniýada biogen (merjen, atoll, rif) adalary köp duºýar. Okeaniýanyò iò belent nokady Täze Gwineýa adasyndaky Jaýa depesi (5 030 m) hasaplanýar. Okeaniýanyò iri adalarynda gazylyp alynýan baýlyk gorlary kän. ªol sanda, Täze Kaledoniýada nikel, Täze Gwineýa we Täze Ze- landiýada nebit we gaz, Täze Gwineýa we Fijide altyn, Nauru ada- synda fosforit känleri bar. Adalgalar, daýanç düºünjeler we atlar Okeaniýa, Melaneziýa, Mikroneziýa, Polineziýa, atollar, merjen adalary, wulkan adalary, arhipelag. Barlag üçin soraglar 1. Okeaniýanyò iri adalarynda nähili gazylyp alynýan baýlyklar bar? 2. Okeaniýadaky adalar nänili böleklere bölünýär? Amaly ýumuºlar 1. Okeaniýadaky wulkanlary sudury karta geçiriò we atlaryny ýazyò. 2. Okeaniýadaky iri adalary sudury karta geçiriò. 80 35- §. Okeaniýanyò klimaty, tebigy zolaklary we ilaty Klimat guºaklyklary. Ähli diýen ýaly adalar ekwatorial, subek- watorial we tropiki klimat guºaklyklarynda ýerleºýär. Diòe Täze Ze- landiýa we oòa ýakyn bolan adalar subtropiki we aram klimat guºaklyklaryna dogry gelýär. Umuman, Okeaniýanyò klimaty ýyly, ýumºak bolup, temperaturanyò yrgyldysy pasyllar boýunça gijesine we gündizine-de uly däl. Günortan wagty +30 °C, gijesi +23 °C bolýar. Ygallar köp ýagýar, orta hasapda 3 000 4 000 mm. Gawaýi adasyndaky daglaryò ºemala gapma-garºy eòòitlerine ýylyna 12 500 14 000 mm ygal ýagýandygy anyklandy. Täze Gwineýa daglarynda 4 420 m-dan ýokarda hemiºelik garlar, hatda kiçi buzluklar bar. Täze Zelandiýa daglarynda hem gar-buzluklar köp duºýar. Tebigy zolaklary. Okeaniýa adalarynyò esasy bölegi hemiºelik ýaºyl, çyg tokaýlar we sawannalar bilen örtülen. Daragtlardan gymmatlysy kokos we sago palmalary, kauçukly daragt, banan, çörek we gawun daragtlary, mango, ºekerçiòrik. Täze Zelandiýada daragt ºekilli paporotnikler, kauri tilagajy, kelem daragty, zygyr we baºga endemikler ösýär. Daglaryò ºemala garaýan eòòitlerinde, düzlüklerinde galyò tokaýlar bolsa, ters tarapynda sawannalar emele gelipdir. Haýwanat älemi özboluºly. Täze Gwineýa we oòa ýakyn adalarda kazuar towugy (emu maºgalasyna degiºli), Täze Zelan- diýada 3 görnüºdäki kiwi towuklary, pingwin we baºga deòiz guº- lary örän köp (albatros, tupan guºy, balykçy guº). Adalara getirilen alaka, ýabanylaºan piºik, geçi, towºan tebigata örän uly zyýan ýetirýärler. Okeanlar haýwanlaryò ýaýramagy üçin uly kynçylyk döredýär, bu Okeaniýanyò haýwanat dünýäsiniò düzüminiò özboluºlylygyna getiripdir. Ilki bilen, süýdemdirijileriò umuman ýok diýen ýalydygynyò hasabyna gaty kemelip gidenligi bilen häsiýetlendirilýär. 81 Ilaty. Okeaniýada 16 mln ilat ýaºaýar (2016-njy ý., 1-nji iýul). Täze Zelandiýada düýpli ilaty maoriler jemi ilatyò 15%-ini tutýar. Esasy ilaty iòlis täze zelandiýalylardan ybarat. Täze Zelandiýa, Täze Kaledoniýa, Täze Gwineýa, Gawaýi adalarynda gelmiºekler köp. Bu ýerde ilatyò köpüsi ºäherlerde ýaºaýar. Baºga adalarda oba ilaty köpçüligi düzýär. Ýerli ilat kokos palmasy, banan, ºekerçiòrik, ananas, kofe, kakao ýetiºdirýär. Balykçylyk, tokaýçylyk, turistlere hyzmat etmek, deòizden dür almak, reòkli metal magdanlaryny, kömür, nebit gazyp almak bilen meºgullanýarlar. Adalgalar, daýanç düºnjeler we atlar Sago palmasy, mango, kelem daragty, kazuar towugy, kiwi, maoriler. Barlag üçin soraglar 1. Okeaniýada nähili ösümlikler duºýar? 2. Okeaniýada nähili haýwanlar ýaºaýar? 3. Täze Zelandiýanyò düýpli ilaty kimler? Amaly ýumuºlar 1. Okeaniýa mahsus bolan ösümlikleriò atlaryny depderiòize ýazyò. 2. Okeaniýa mahsus bolan haýwanat dünýäsini depderiòize ýazyò. ANTARKTIDA 36- §. Geografik ýerleºiºi, öwreniliº taryhy, geologik gurluºy, gazylyp alynýan peýdaly zatlary. Relýefi Esasy aýratynlyklary. Hemiºelik buz bilen örtülen ýeke-täk ma- terik, iò sowuk, ortaça beýikligi boýunça iò beýik (2 040 m), Günorta polýusda Günüò çykyºy we batyºy bir ýylda diòe bir gezek bolýar, 6 A. Soatow, A. Abdulkasimow, M. Mirakmalow 82 Ýer ýüzündäki iò güýçli ºemal ºu ýerde bolýar, süýji suw gory bo- ýunça (80 %) ýeke-täk materik, ösümlik we haýwanat dünýäsine iò garyp, buzsuz ýerleriò oýuklygy boýunça birinji orunda (2 555 m), ýeke-täk iri ýarymadasy bar, Ýer ýüzüniò sowuklyk polýusy (Wostok stansiýasy, 89,2 °C) we magnit polýusy ºu ýerde, hiç bir ýurda degiºli bolmadyk we parahatçylyk hem-de ylmy maksatlar- da peýdalanylýan ýeke-täk materik. Geografik ýerleºiºi. Antarktida grekçe anti gapma-garºy, ters, arktika demirgazyk, ýagny Arktikanyò ters tarapy diýen manyny aòladýar. Antarktika günorta sowuk ülke, onuò meýdany 52,5 mln km 2 . Antarktida bitewi buzly materik bolup, meýdany 14 mln km 2 . Antarktida Günorta polýar çäkde, baºga materiklerden gaty uzakda ýerleºýän ýeke-täk materik. Materige utgaºýan 12 sany çetki deòizleri bar. Antarktidany 1820-nji ýylyò 16-njy ýanwar güni rus deòizçileri F. Bellinsgauzen we M. Lazarewler açdylar. Norwegiýaly R. Amun- dsen 1911-nji ýylyò 14-nji dekabrynda birinji bolup, ondan bir aý soò iòlis R. Skott ikinji bolup polýusa bardy. Häzir Günorta polýusda AmundsenSkott ady bilen ylmy stansiýa (ABª) iºläp dur. Antarktidany giò gerimde kämil öwrenmek Halkara geofizik ýyl maksatnamasynyò girizmegi (1957 1958) bilen baºlandy. 1959-njy ýylda 11 sany ýurduò arasynda Antarktida barada ºertnama kabul edildi. Oòa görä, materikden diòe ylmy we turistik maksatlarda peý- dalanmaga ylalaºyldy. ªol bir wagtda 16 ýurduò alymlary materigiò tebigatyny öwrenýärler. Geologik gurluºy. Antarktida gadymky Pangeýa, soòluk bilen Gondwana iri materiklerinden bölünip çykyp, özbaºdak materige öwrülipdir. Alp dag gatlaklanmasyndan ýokary galan Transantarktida dag ulgamy Antarktidany iki bölege bölüp durýar. Antarktidanyò gadymky geologik taryhynda yssy, aram klimatlar we gür daragtlar ösen döwürler bolupdyr (meselem, daºkömür döw- ründe). Buz örtmesi 360 mln ýyl öò baºlanypdyr. Häzirki buzluklar 20 mln ýyl mundan ozal emele gelipdir. Gazylyp alynýan peýdaly zatlary. Materigiò jümmüºinde gara 83 we reòkli metallar magdanlary (mis, gurºun), daºkömür, almaz, uran we baºga gazylyp alynýan baýlyklar tapylypdyr. Nebit, gaz, grafit, slýuda we dag hrustaly ýaly peýdaly zatlaryò bardygyny delillendirýän alamatlar anyklanypdyr. Relýefi. Materik ortaça beýikligi boýunça iò beýik hasaplanýar. Buz örtüginiò ortaça galyòlygy 2 000 m töwereginde. Buzuò iò galyò ýeri 4 500 m-e ýetýär. Ýöne buzasty relýefiniò 70 %-i diýen ýaly de- òiz derejesinden pesde ýerleºýär. Berd düzlügindäki Bentli çöketliginiò buzsuz absolýut çuòlugy 2 555 m, buzasty relýefiniò ortaça beýik- ligi bolsa 110 m. Bu babatda, Antarktida iò pes materik hasaplanýar. Materigiò iò beýik bölegi Elsuert dagyndaky Wadam (5 140 m) mas- siwidir (15- nji surat). 15- nji surat. Antarktidanyò fiziki kartasy. 84 Günorta Amerikadaky And daglarynyò gönüden-göni dowamy hökmünde Transantarktida zynjyr ulgamly daglary materigi ikä bölüp durýar. Materikde üç sany hereketdäki wulkan bar. ªolardan iò beýigi Erebus wulkany (3 794 m). Daglaryò buzlardan çykyp duran depelerine ylymda nunutaklar diýip atlandyrýarlar. Adalgalar, daýanç düºünjeler we atlar Antarktika, nunutaklar, Erebus wulkany, Bentli çöketligi, ylmy stan- siýalar, R. Amundsen, R. Skott. Barlag üçin soraglar 1. Antarktidanyò esasy aýratynlyklary nämelerden ybarat? 2. Barlagçylaryò we polýarçylaryò açyºlaryny aýdyp beriò. 3. Materigiò relýefi hakynda nämeleri bilýärsiòiz? Amaly ýumuºlar 1. Antarktidanyò relýefini sudury karta geçiriò, ylmy stansiýalaryò atlaryny ýazyò. 2. Relýefe degiºli aýratyn düºünjeleri we adalgalary häsiýetlen- diriò. 37- §. Klimaty we tebigy toplumlary Klimaty. Materigiò geografik ýerleºiºi we buz-gar bilen örtülen- ligi özboluºly klimat aýratynlyklaryny getirip çykarypdyr. Materigiò içersinde sowuk we gurak antarktida howa massalary (antisiklon) ºekillenýär. Netijede ýokary howa basyºynyò täsirinde demirgazyk ýöneliºindäki güýçli ýeller okean tarapa öwüsýär. Ýeller akymy adyny alan beýle ýeller 600 800 km giòliikdäki çäkde öwüsýär, tizligi bolsa bir sekuntda 30 35 m, käte 90 m-e çenli ýetýär. Garly tupanlary tiz-tiz gaýtalanyp durýar. Käbir ýerlerde bir ýylda 340 gün tupanly bolýandygy anyklandy. 85 Gyº aýlarynda (aprel-sentýabr) howanyò ortaça temperaturasy 60 °C, köplenç 70 80 °C-dan pes bolýar. Russiýanyò Wostok ylmy stansiýasynda howanyò temperaturasy 89,2 °C-a peselenligi anyklandy. ªonuò üçin bu ýere planetamyzyò sowuklyk polýusy diýip at berlipdir. Tomus aýlarynda (oktýabr-mart) buz-gar gün energiýasynyò 80 %- den köprägini serpikdirýär. Materigiò içersinde howanyò temperatu- rasy 36 °C-dan ýokary galmaýar. Ýöne kenarýakalarynda tempe- ratura 0 °C töwereginde bolýar. Köp aýsbergler bölünip çykýar. Materigiò merkezinde ygalyò mukdary 30 50 mm, kenara tarap barha artýar (600 700 mm). Antarktidanyò çägini iki klimat guºaklygyna bölmek mümkin: an- tarktika we subantarktika. Materikde süýji suwlaryò 80 % gory buz halynda toplanandyr. Organiki dünýäsi. Materigiò buz-garlar bilen örtülen içki bölekle- rinde organizmler ýok diýen ýaly. Ýöne materige utgaºýan okeanyò suwlarynda haýwanat dünýäsi baºga ýerlerine garanda köp. Bu kenar zolagynda plankton we krilleri (maýda balyk) iýýän gök kitler, týulen- ler, deòiz barsy, günorta deòiz piºigi, deòiz ýolbarsy we ençeme pingwinler ýaºaýar (16-njy surat). Bu ýerde pingwinleriò 17 görnüºi ýaýrapdyr. Aýratynam, gözel imperator (boýy 1 m töwereginde, agyrlygy 50 kg çenli) we kiçiräk adeli pingwinleri köp. Pingwinler 16- njy surat. Antarktidanyò haýwanlary. Pingwin Deòiz barsy Deòiz piºigi Deòiz ýolbarsy 86 suwda gowy ýüzýärler, balyklar, mollýuskalar we leòòeçler bilen iýmitlenýär. Antarktidanyò kenarynda öldürilen iò uly gök kitiò uzynlygy 33 m, agyrlygy 160 t, sap ýagy 20 t töwereginde bolupdyr. 1967-nji ýyldan baºlap, gök kitleri tutmak gadagan edildi. Antarktidada örän uly süýji suw gory toplanan. Ondan bölünip çykan aýsbergleri tirkege alyp äkidip, gurakçyl ülkeleri suw bilen üpjün etmek göz öòünde tutulýar. Adalgalar, daýanç düºünjeler we atlar Antarktika howa massalary, ýeller akymy, sowuklyk polýusy, pingwin gök kit. Barlag üçin soraglar 1. Antarktidada tomus we gyº aýlarynda nähili özgeriºler bolýar? 2. Näme üçin Wostok stansiýasyna sowuklyk polýusy diýýärler? 3. Antarktidada pingwinleriò haýsy görnüºleri köp duºýar? Amaly ýumuºlar 1. Depderiòize esasy klimat elementlerini ýazyò we öwreniò. 2. Atlasdaky Antarktidanyò klimat kartasyny sudury karta geçiriò. GÜNORTA AMERIKA 38- §. Geografik ýerleºiºi, öwreniliº taryhy, geologik gurluºy, gazylyp alynýan peýdaly zatlary. Relýefi Esasy aýratynlyklary. Dünýädäki iò uzyn we bol suwly derýasy, iò beýik we iò giò ºaglawugy, iò uly ýylany, iò kiçi adam iýýän balygy, iò uzyn dagy, iò uly derýa basseýni, iò beýikde ýerleºýän süýji suwly uly köli, iò beýik hereketdäki wulkany, iò gür Amazoniýa to- kaýlary planetamyzyò öýkeni bar. Iò çygly materik. 87 Geografik ýerleºiºi. Günorta Amerika doly Günbatar ýarymºarda ýerleºýär. Onuò demirgazyk böleginden ekwator kesip geçýär. Demirgazykdan günorta 7 000 km, günbatardan gündo-gara 5 000 km uzap gidýär. Ol Amerika kontinentiniò bir bölegi. Demirgazyk we Günorta Amerika materikleriniò araçägi ºertli ýagdaýda Panama ka- naly arkaly geçirilýär. Materigi günbatarda Ýuwaº, gündogarda Atlantik okeanyò suwlary ýuwup durýar. Öwreniliº taryhy. Amerikanyò açylyºy hakynda anyk maglu- matlar ýok. H. Kolumba çenli, ýagny XV asyrdan öò Amerika hy- taýlylar, ýaponlar, finikiýalylar, araplar, iòlisler, skandinawiýalylar, okeaniýalylaryò barandygy hakynda deliller tapylýar. Watandaºymyz Abu Reýhan Biruny özüniò Hindistan atly eserinde Amerika gury ýeriniò bardygyny H. Kolumbyò açyºyndan 450 ýyl öò aýdypdyr. H. Kolumb Ýer ºar ºeklinde diýen taglyma esaslanyp, Hindis- tana günbatardan ýakyn deòiz ýoly bilen barmak üçin sapara çykýar. Ol 1492-nji ýylyò 12-nji oktýabr güni San-Salwador (ispança ha- lasgär) adasyna gelýär. Bu sene Amerikanyò açyº edilen güni hök- münde geografiýanyò taryhyna girizilen. Beýik geografik açyºlar döwrüni baºlap beren H. Kolumb özüniò dört gezek Amerika eden saparlary çagynda-da özi baran ýerlerini Hindistan diýip oýlapdyr. Amerigo Wespuççi (asly italiýaly, Ispaniýanyò deòiz flotunda gulluk eden) 1499 1504-nji ýyllardaky Günorta Amerika guran iki syýahaty döwründe birinji bolup bu ýerleriò Hindistan däl, eýsem uly gury ýeriò Täze Dünýädigini aýdyp, onuò tebigatyny ussatlyk bilen häsiýetlendiripdir. 1507-nji ýyldan baºlap Täze Dünýä Amerika diýip at berildi. Günorta Amerikany ylmy taýdan öwrenmekde nemes syýahatçysy A. Gumboldt we fransuz botanigi E. Bonplanyò hyzmatlary uly boldy. Materigiò tebigaty we ilaty baradaky gyzykly maglumatlary rus alym- laryndan G. I. Langsdorf, N. G. Rubsow, A. I. Woýeýkow, N. I. Wa- wilowlar toplapdyrlar. Geologik gurluºy. Gadymda Günorta Amerika iri Gondwana gu- ry ýeriniò düzüminde bolupdyr. Soòky geologik döwürlerde özbaºdak materige öwrülipdir. 88 Tektonik hereketleriò täsirinde Günorta Amerika platformasynyò çöken ýerlerinde oýuklar (Amazonka, Orinoko, La-Plata) we ýokary galan böleklerinde ýasy daglar (Gwiana, Braziliýa) döräpdir. Ýasy daglarda lawa wulkan çökündileri köp duºýar. Alp dag gatlak- lanmasynda ýaº And dag geriºleri ºekillenipdir. Bu ýerlerde hereket- däki wulkanlar, güýçli ýer titremeleri bolup durýar. ªu aýratynlygyna görä kenar zolagy Ýuwaº okeanyò ýalynly halkasyna girizilipdir. Gazylyp alynýan peýdaly zatlary. Materikde magdanly we mag- dan däl gazylyp alynýan baýlyklar köp ýaýran. And daglarynyò magmatik we metamorfik jynslarynda mis, galaýy, gurºun, altyn, kümüº, platina, magdan däl känlerden kükürt, bor, ýod, tebigy selitra bar. Braziliýa ýasy daglaryndaky bazaltly we metamorfik jynslarda demir, almaz, uran, marganes, nikel, kobalt, wolfram gorlary köp (goºmaçadaky 25- nji surata garaò). Çökündi dag jynslary toplanan oýuklarda nebit, tebigy gaz, daºkömür känleri bar. Relýefi. Günorta Amerikanyò çägi relýef gurluºyna görä iki bö- lege bölünýär. Birinjisi dagly günbatar. Bu meridianal diýen ýaly ýöneliºdäki iò uzyn (9 000 km) And dag ulgamydyr. And daglary köp böleginde dag ulgamlaryny, merkezi böleginde daglyk we ýasy daglyklary (3 500 4 500 m) emele getirýär. Bu ýerde dünýädäki iò beýik hereketdäki wulkan Lýulýaýlýako (6 723 m), materigiò iò beýik nokady Akonkagua (6 960 m) we baºgalar bar. Dünýädäki iò beýik dag köllerinden biri (Titikaka, 3 810 m) hem ºu ýerde ýer- leºýär. Materigiò ikinji gündogar bölegi uly meýdanlary eýeleýän düzlük we ýasy daglyklardan ybarat. Dünýädäki iò iri Amazonka, ondan kiçiräk La-Plata we Orinoko peslikleri, olaryò arasyndaky Braziliýa we Gwiana ýasy daglyklar ºu çäkde ýerleºýär. Adalgalar, daýanç düºünjeler we atlar And, platforma, ýalynly halka, Lýulýaýlýako, Akonkagua, Biruny, H. Kolumb, A. Wespuççi, A. Gumboldt, N. I. Wawilow. 89 Barlag üçin soraglar 1. Günorta Amerikanyò esasy aýratynlyklary nämelerden ybarat? 2. Gazylyp alynýan nähili peýdaly zatlaryny bilýärsiòiz? 3. Günorta Amerikanyò relýef gurluºyny häsiýetlendiriò. Amaly sapaklar 1. Materigiò esasy aýratynlyklaryny depderiòize ýazyò. 2. Materigiò relýefini we gazylyp alynýan peýdaly zatlaryny sudury karta geçiriò. 39- §. Klimaty we içerki suwlary Klimaty. Günorta Amerikanyò klimatynyò emele gelmeginde Gün radiasiýasy, Ýeriò relýefi, howa massalary, okean akymlary möhüm rol oýnaýar. Materik alty sany klimat guºaklygynda ýerleºýär. Olar demir- gazykdan günorta aºakdaky tertipde çalyºýarlar: subekwatorial (2 sany), ekwatorial, tropiki, subtropiki we aram. Daglarynda beýiklik klimat guºaklyklary bar. Ekwatorial klimat guºaklygy Afrikadaky ýaly örän çygly. Ygalyò mukdary 3 500 mm-den köp. Ýylyò dowamynda howanyò tempera- turasy 24 25 °C töwereginde. Subekwatorial klimat guºaklygynda iki pasyl anyk ýüze çykýar. Tomsuna ygal köp ýagýar (1 000 2 000 mm), ortaça aýlyk temperatura +25 °C-dan geçýär. Gyºda birnäçe aýlap ýagyn ýagmaýar. Bu pasylda howanyò temperaturasy +20 °C töwereginde bolýar. Tropiki guºaklygyò gündogar bölekleri passat ýelleriniò täsirinde bolýar. ªonuò üçin Braziliýa ýasy daglarynyò gündogar böleklerine 1 500 2 000 mm töwereginde ygal ýagýar. Bu ýerlerde ýylyò esasy böleginde howa çygly we yssy bolýar. Ýanwaryò ortaça tempera- turasy +25 °C, iýulda bolsa +17 °C +19 °C ýetýär. Ýöne günbatara 90 tarap gitdigiçe howadaky çyglylyk barha kemelip, And daglaryna ýakyn ýerlere 250 500 mm ygal düºýär. Tropiki guºaklygyò Ýuwaº okeanyò kenarlaryna Peru sowuk akymy ygal getirmeýär we ýagyn ýagmaýar diýen ýaly. Netijede, gyraw Afrikadaky Namib çöli ýaly Atakama çölüniò çyglylygynyò ýeke-täk çeºmesi hasaplanýar. Subtropiki klimat guºaklygy materigiò 30 ° we 40 ° Go.g. araly- gyndaky çäkleri eýeleýär. Guºaklygyò gündogarynda ýagynlar köp (1 000 2 000 mm), ýanwarda howanyò temperaturasy +25 °C, iýulda +10 °C +15 °C töwereginde bolýar. Aram klimat guºaklygy materigiò günorta bölegini eýeleýär. Ýuwaº okeanyò kenarynda ýylyò dowamynda köp ygal ýagýar (2 000 3 000 mm), gyº ýumºak, tomsuna salkyn bolýar. Guºaklygyò gün- dogarynda aram-kontinental klimat dörän bolup, ygal 300 400 mm, gyºy sowuk, garly. And daglarynda beýiklik klimat guºaklyklary döräpdir. Içerki suwlary. Günorta Amerika iò bol suwly materik. Onuò iò uly we iò bol suwly Amazonka derýasy 500-den gowrak goºandyna eýe. Soòky ýyllarda onuò uzynlygy Ukaýali goandy bilen bilelikde 6 992 km-digi aýdylýar. Onuò orta akymyndaky giòligi 5 km, aºaky akymynda 80 km, guýulýan ýerinde 320 km-e ýetýär. Amazonka derýa suwunyò ters akyº hadysasy 1 400 km ýokary akyma çenli bolýar. Muòa okeandaky galkma hadysasy sebäpçidir. Parana derýasy bol suwlulygy we uzynlygy taýdan materikde ikinji orunda durýar. Bu derýada dünýädäki iò giò (giòligi 2 700 m, beýikligi 2 m) Iguasu ºaglawugy emele gelipdir. Orinoko derýasynda dünýädäki iò beýik (1 054 m) Anhel ºaglawugy emele gelipdir. Materikde köller az. Iò uly köli Marakaýbo materigiò demir- gazygynda ýerleºýär. Ol laguna kölleriniò tipik wekilidir. And dag- laryndaky Titikaka köli Ýer ºaryndaky iò beýikde ýerleºýän uly we süýji suwly köldür. Ol deòiz derejesinden 3 810 m beýiklikde ýerleºýär. Günorta Amerikanyò düzlük bölekleri ýerasty suwlary, daglary we ýasy daglyklarda bulak suwlary, gar we buzluklar köp. 91 Adalgalar, daýanç düºünjeler we atlar Howa massalary, ýyly we sowuk okean akymlary, çygly we bol suwly materik, gyraw, Iguasu, Anhel, Amazonka, Titikaka. Barlag üçin soraglar 1. Günorta Amerikanyò klimaty nähili faktorlaryò täsirinde ºekillenýär? 2. Materikde näçe we nähili klimat guºaklyklary bar? Amaly ýumuºlar 1. Materigiò klimat kartasyny sudury karta geçiriò. 2. Materikdäki derýalary we kölleri depderiòize ýazyò. 40- §. Günorta Amerikanyò tebigy zolaklary we beýiklik guºaklyklary Tebigy zolaklary. Materikde giòlik we beýiklik tebigy zolaklylygy höküm sürýär. Onuò düzlük böleginde ekwatorial, subekwatorial to- kaýlar, sawannalar, sähra, ýarym çöl, çöl we giò ýaprakly tokaýlar zolaklary ºekillenen. Ekwatorial tokaýlar zolagy. Günorta Amerikada ekwatorial tokaý- lar zolagy ekwatoryò iki tarapynda ýerleºýär. Ekwatorial tokaýlar bu ýerde selwa (portugalça, tokaý) diýilýär. Günorta Amerikada ekwa- torial tokaýlar uly meýdany eýeleýär. Amazonka basseýnindäki tokaý- lar eýeleýän çäklere Amazoniýa diýilýär. Diòe Braziliýa Amazoniýa- Download 4.19 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|