A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion

10.1.1. Payvand birikma va chok turlari
Ikki yoki undan ko‘p detallarni payvandlab hosil qilingan, 
ajralmaydigan birikmalarga payvand birikmalar deb ataladi.
Suyuqlantirib payvandlashda uchma-uch, ustma-ust, burchakli va 
tavrsimon birikmalar hosil qilinadi (10.1-rasin). Shuningdek teshikli, 
toretsli, ustqo‘ymali hamda elektr tokida parchinlangan birikmalar
Uchma-uch payvand- 
lanadigan 
birikmalarda 
ularni tashkil etuvchi ele­
mentlar bir tekislik yoki 
bir 
yuzada joylashadi 
(10.1-rasm, a). Bunday 
birikmaning qator afzal- 
liklari mavjud:
1. Payvandlanadigan 
elementlar (detallar) ning 
qalinligi cheklanmaydi.
2. Yuklanishlami bir 
elementdan ikkinchisiga 
o ‘tkazishda zo‘riqish an­
cha tekis taqsimlanadi.
3. Birikma hosil qi­
lish jarayonida metall ju ­
da kam sarflanadi.
ham qo‘llaniladi.
f H
a)
(3+S )S
b)
10.1-rasm.
Payvand birikmalarning asosiy xillari: 
a - uchma-uch birikmalar; b - ustma-ust 
birikmalar; d -burchakli birikmalar; 
e - tavrsimon birikmalar.
157

---

4. 
Payvand birikma sifatini, undagi nuqsonlar joyi, o ‘lchamlari va 
turini rentgen nuri bilan aniqlash juda oson.
Shuni aytish kerakki, uchma-uch payvandlanadigan birikmalar 
ba’zi kamchiliklardan ham xoli emas, ya’ni:
Payvandlanadigan elementlami (detallarni) yig‘ish zarur.
Shakldor metallar yoki prokatlar (burchakliklar, shvellerlar, 
tavrlar, qo‘shtavrlar) ni uchma-uch payvandlashda qirralariga ishlov 
berish murakkabroq.
Ustma-ust birikmada payvandlanadigan qismlar parallel joyla- 
shadi va bir-birini berkitib turadi (10.1-rasm, b). Bunday birikmaning 
asosiy kamchiliklari quyidagilardir:
1. Asosiy metall birikmalami qoplashga sarflanadi. Qalinligi 20 
mm gacha bo‘lgan qismlami ustma-ust payvandlaganda metallni 
tejash zaruriyati cheklanadi.
2. Bunday birikmalarda yuklanish bir tekis bo'yicha taqsimlan- 
maydi, shuning uchun bunday birikmalar o ‘zgaruvchan yoki dinamik 
(zarbli) yuklanishlarga chidamsizroq.
3. Ustma-ust payvandlanadigan listlaming orasidagi choklar bir 
tomonlama payvandlanadigan boMsa, payvandlanmagan choklar 
birikmaning mustahkamligiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Birikmadagi nuqsonlami aniqlash qiyin. Bunday birikmalaming 
afzalliklari:
1. Birikma ostidagi qirralami qiya qilib yo‘nish shart emas.
2. Birikmani yig‘ish oson va h.
Burchakli birikma bir-biriga nisbatan to‘g‘ri burchak ostida 
joylashgan va bir-biriga tegib turadigan joyidan payvandlangan ikki 
qismning payvand birikmasidir (10.1-rasm, d).