A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion

10.2-rasm. Elektr yoyi bilan payvandlash sxemasl 
161

---

Payvandlanadigan detal qirrasi va chok chegarasidagi metall 
donalarining qisman suyuqlangan zonasi suyuqlanish zonasi deb 
ataladi, shu zonada atomlararo bog'lanish sodir bo‘ladi. Bunda chok 
metali payvandlanadigan qismlar metali bilan mustaqil tutashadi, 
payvandlanadigan qismlaming sirtlaridagi iflosliklar shlak tarzida 
qalqib chiqadi, olib tashlanadi.
10.1.3. Bosim ostida payvandlash
Bosim ostida payvandlashda esa biriktiriladigan joydagi metall 
biror R kuch ta ’sirida plastik deformatsiyalanadi. Biriktiriladigan 
sirtlardagi iflosliklar sirtga siqib chiqariladi, payvandlanadigan 
qismlaming sirtlari toza, tekis va butun qirqimi bo‘yicha atomning 
tutinish masofasiga yaqinlashgan bo‘ladi. Atomlararo bolg‘anish ro‘y 
bergan zona birikish zonasi deb ataladi. Birikish zonasining kengligi 
o ‘nlab mikronlarda o ‘lchanadi.
Detallaming birikish joylari qizdirilsa, ulaming qirralari oson 
plastik deformatsiyalanadi. Bunda muayyan joyni qizdirib payvand­
lashda issiqlik manbayi bo‘lib, elektr toki, gaz alangasi, kimyoviy 
reaksiya, mexanik ishqalanish, umumiy qizdirib payvandlashda 
temirchilik qo‘rasi, qizdirish pechi xizmat qiladi.
10.2. Payvand birikmalardagi nuqsonlar va ularni tuzatish
Nuqsonlarning asosiy turlari va ulaming vujudga kelish sabablari. 
Suyuqlantirib payvandlangan birikmalarda DS 23055-78 ga muvofiq 
ichki nuqsonlarning quyidagi turlari bo‘ladi: payvand birikmaning 
sirti ga chiqmagan darzlar; chok metalidagi ichki g‘ovaklar, chala pay­
vandlangan va qotmasdan qolgan joy lar, shlak va oksid qo‘shilmalari.
Payvand buyumni tayyorlash texnologiyasiga rioya qilinmaganda 
darzlar (issiq va sovuqdan hosil boigan; bo‘ylama, ko‘ndalang va 
tarmoqlangan; mikrodarzlar va makrodarzlar) vujudga keladi. Odatda, 
payvand birikmalarda umuman darzlar boiishiga raxsat etilmaydi.
Payvand chokdagi cho‘kish kovagi kamdan-kam hollarda, faqat 
qalin listlar yoy yordamida payvandlanganda va payvandlash van- 
nasidagi metall massasi katta boiganda kuzatiladi. Nisbatan katta 
hajmli payvandlash vannasi oltingugurt, fosfor va boshqalar asosidagi 
oson suyuqlanadigan moddalar bilan ifloslangan holda vanna qotayot-
162

---

ganda cho'kish kovagi (chuqurcha) hosil bo‘ladi. Chokda bunday 
bo‘lmasligi kerak.
Chok tubining botiqligi payvand birikmalar gaz puflab yoki 
detaining payvandlanadigan qirralari orasidagi tirqishni kattalashtirib 
flyus yostiqchasida hosil qilinganda vujudga kelishi mumkin. Dinamik 
yuklanish ta ’siri ostida bo‘ladigan yoki past haroratlarda ishlaydigan 
buyumlarda chok tubining botiq boMishiga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi.
Payvand chokdagi teshik - chok sirtiga chiqadigan konussimon 
yirik g‘ovak. Payvandlash vannasidagi metall qotayotgan paytda 
undan muayyan joyda juda ko‘p gaz ajralib chiqishi natijasida bu 
nuqson paydo bo‘ladi. U ko‘pincha payvandlanadigan qirralarning 
ayrim joylari zang va moy bilan ifloslangan hollarda kuzatiladi.
Payvand choklar yuzasidagi g‘ovaklar qoplamasi nam (quritil- 
magan) elektrodlar yoki yaroqlilik muddati o ‘tib ketgan elektrodlar 
bilan payvandlashda yuzaga keladi. Ayrim hollarda chokning 100 mm 
uzunligida diametri 2 mm dan kichik boMgan uchtagacha g‘ovak 
bo‘lishiga ruxsat etiladi. Joiz nuqsonlar me’yorlarini bilish kerak. Ular 
payvand konstruksiyalar tayyorlashga me’yoriy-texnik hujjatlarda 
belgilangan.
Elektrod metalining sachrab qotib qolgan tomchilari ochiq yoy 
vositasida payvandlashda paydo bo‘ladi. Tomchilar payvand birikma 
sirti bo‘ylab sochiladi, lekin maxsus bo‘yoq bilan qoplangan buyumga 
yopishib qolmaydi. Metall sirtidagi sachragan metall tomchilari yo‘l 
qo‘yib bo‘lmaydigan nuqson hisoblanadi. Payvandlash jarayonida 
metall sirtiga surtiladigan qoplamalar, masalan «Duga-2» aerozoli 
metall sirtiga sachragan metall tomchilarining yopishib qolishiga 
qarshi samarali vosita hisoblanadi.
Sirti oksidlanish oson oksidlanadigan metallar (titan, magniy va 
ulaming qotishmalari) uchun ahamiyatga ega. Agar detallaming chok 
yaqinidagi sirtlari va chokning o‘zi havodan himoyaiangan boMmasa, 
payvandlashda metallning qizishi natijasida metallning sirti qatlami 
oksidlanadi.
Payvand chokning ortiqcha puxtalanishi payvand buyumning 
dinamik yuklanish ta’sirida ishlashini yomonlashtiradi, shu sababdan 
bunday buyumlar uchun u yo‘l qo‘yib bo‘lmaydigan nuqson 
hisoblanadi. Dastaki usulda payvandlashda payvandchi malakasining 
pastligi bunday nuqson vujudga kelishiga sabab bo‘ladi. Agar
163

---

payvandlanadigan detaining qalinligi 10 mm dan ortiq boisa, 
chokning qavariqlik yoki botiqligi 3 mm dan oshmaydi.
Qoplamali elektrodlar bilan payvandlashda va yarimavtomatik 
payvandlashda qotishish 
zonasidagi 
kesiklar 
elektrod uchini 
ko‘ndalangiga noto‘g‘ri tebratish oqibatida (payvandchining malakasi 
past) hosil bo‘ladi; tok ortgan sari kesik kattalashadi. Bu nuqson 
shuning uchun ham xavfliki, kesiklarda zo‘riqishlar to‘planadi, ular 
buyum dinamik yuklanish ta’sirida ishlaganda metallning buzilishiga 
olib keladi. Metallda chuqurligi 1 mm gacha, uzunligi 15 mm dan 
ortiq kesiklar va chuqurligi 1 mm dan katta uzunlikdagi kesiklar 
boiishiga y o i qo‘yilmaydi.
Payvand chokning notekis tutashtirilishi, ortiqcha puxtalanish, 
toshmalar ko‘pincha payvandlash rejimi noto‘g ‘ri tanlanganda yoki 
payvandlanayotgan qirralarda qalin kuyindi qatlami boiganda 
vujudga keladi.
Chala payvandianish. Bu nuqson navbatdagi marzachalar (valik- 
lar) yoki qatlamlar payvandlash shlakidan tozalanmagan oldingi me­
tall qatlami ustiga yotqizilganda, oraliq va chok qatlamlari orasida 
kuzatiladi.
Payvand chokdagi shlak va metailmas qo‘shilmalar oksidli, 
sulfidli, fosforli va nitridli qo‘shilmalardir. Ular chok metalining 
qotish paytiga qadar payvandlash shlakiga ko‘tarilishga ulgurmagan 
payvandlash metallurgiyasiga bog‘liq. Odatda, bu nuqson yuqori 
tezlikda payvandlaganda paydo bo‘ladi.
Payvand chokdagi ichki g‘ovaklar payvandlashda chok metali 
otadigan paytga kelib tashqariga chiqib ketishga ulgurmagan 
gazlaming ko‘p miqdorda ajralib chiqishi natijasida vujudga keladi. 
Ayni nuqson ayniqsa chuqur choklar hosil qilishda kuzatiladi.
Payvand chokdagi metall aralashmalari. Volfram elektrod bilan 
teskari qutbli va katta toklarda payvandlaganda chokka ko‘pincha 
volfram zarrachalari tushadi.
Payvand chok qirralarining siljib olishiga payvandlanadigan 
detallaming noto‘g‘ri yig‘ilishi sabab b o iad i.