A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion

10.3. Metallami gaz alangasida payvandlash
Metall yoki qotishmadan qilingan tanavorlarning ma’lum bir 
qismini kesish uchun turli usullardan, ya’ni turli dastgohlarda turli 
kesuvchi asboblar yordamida hamda elektr-kimyoviy, elektr-erozion, 
gaz va elektr yoydan foydalaniladi. Biz sanoat miqyosida eng ko‘p 
qoMlaniladigan oxirgi ikki usul ustida to‘xtab o ‘tamiz.
Metallami gaz (kislorod) bilan kesish alangalanish haroratigacha 
qizdirilgan metallning kislorod oqimida yonishiga asoslangan. Kislo­
rod bilan kesiladigan metallaming alangalanish harorati suyuqlanish 
haroratidan past boiishi, issiqlikni o‘zidan yomon o ‘tkazishi va hosil 
bo‘ladigan shlaklaming suyuq holda oquvchanligi yuqori bo‘lishi 
lozim. Bu talablarga tarkibida 0,7 % gacha uglerod bo‘lgan poMatlar 
va legirlangan konstraksion poMatlar javob beradi.
Tarkibida 2,2% С bo‘lgan cho‘yanning suyuqlana boshlash 
harorati 1147°C ga, alangalanish harorati esa taxminan 1400°C ga 
teng bo‘lganligi uchun cho‘yanlami kislorod bilan qirqib boim aydi. 
Y a’ni kislorod bilan qirqilishi mumkin boMgan metall oksidining 
suyuqlanish harorati o‘zining suyuqlanish va alangalanish haroratla- 
ridan past boMishi shart. Shundagina kesish vaqtida hosil boMadigan 
metall oksidlari kesik orasidan osongina haydaladi va metallning ostki 
qismlariga kislorodning ta’sir etishi uchun yoM ochiladi. Masalan, 
aluminiyning suyuqlanish harorati 657°C, aluminiy oksidining 
suyuqlanish harorati esa 2050°C. Binobarin, aluminiyni faqat kislorod 
bilan qirqib boMmaydi.
167

---

Kislorod biian qirqishning yana bitta sharti shundan iboratki, 
qirqilishi mumkin bo‘lgan metallning issiqlik o‘tkazuvchanligi yuqori 
bo‘lmasligi shart, aks holda qirqilish zonasi tez soviydi va harorati 
alangalanish haroratidan pasayadi.
Metallami kislorod bilan qirqishda universal keskich (rezak) dan 
foydalaniladi. Keskichlar qizdirish alangasini hosil qilish va kesish 
zonasiga toza kislorod uzatishga xizmat qiladi.
Odatda, metallar dastaki usulda va mashinalarda qiqriladi. Dastaki 
usulda qirqishda foydalaniladigan asbob keskich (rezak) deyilib, bu 
asbobning payvandlash gorelkasidan farqi shundaki, unda qirquvchi 
kislorodni haydovchi qo‘shimcha kanal bor.
Keskichlar quyidagi turlarga ajratiladi:
1. Kesish turi bo‘yicha - ajratish, yuzaki kesish uchun.
2. Vazifasiga ko‘r a - dastaki, maxsus mashinada kesish uchun.
3. Yonilg‘i turi bo‘yicha - atsetilen, atsetilen o‘mida ishlatiladi­
gan gazlar, suyuq yonilg‘ilarda ishlaydigan keskichlar.
4. Ishlash tamoyili bo‘yicha - bir xil bosimli, injektorli.
5. Kislorodning bosimi bo‘yicha-past va yuqori bosimli.
6. Mundshtukning tuzilishiga qarab - tirqishli, ko‘p soploli 
keskichlar.
Sanoat miqyosida ishlatiladigan keskichlaming markalari: П ГС - 
70, ПГМ -70, ПАТ-70, ПАО-70, PA3-70 (quyma keskichlar), P3R 
«Plamya», РУЗ-70 «Raketa», «Fakel», «Raketa-1» PM-1000, РГМ -
2, РГМ -3, РГМ-5 va h.
Bundan tashqari, hozirgi vaqtda metallami qirqish uchun turli 
ko‘chmas va ko‘chma kesish mashinalaridan keng foydalaniladi. 
Bunday mashinalarga «Sputnik-2», «Raduga», П ГФ -2-67, АШ С-2, 
АШ С-70, СГУ-61, «Odessa» kabilami misol qilib keltirish mumkin.
Metallami dastaki qirqishda ko‘proq УР turidagi keskich ishla­
tiladi (10.3-rasm). Keskichga naycha (1) oraliq kislorod, naycha (2) 
oraliq esa atsetilen kiradi. Atsetilen kislorod aralashmasi uchun zamr 
bo‘lgan kislorod miqdori ventil (3) bilan, atsetilen miqdori esa ventil