A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion

Metallami kesib ishlash turlari. Metall (tanavor)ning talab 
qilingan shaklga, oicham ga keltirish va sirtining tozaligiga erishish 
uchun tegishli kesuvchi asboblardan foydalaniladi. Metallami kesib 
ishlashning asosiy turlari jumlasiga yo‘nish, randalash, o‘yish, 
parmalash, frezalash va jilvirlash kiradi (11.1-rasm).
Yo‘nish jarayonida asosan, tokarlik dastgohlarida tegishli keskich 
bilan bajariladi (1 1.1-rasm, a). Yo‘nish jarayonida tanavor aylanma 
harakatga keltiriladi. Bunda u tez harakatlanadi va bu asosiy harakat
177

---

deb ataladi, keskichning harakati esa sekinroq bo‘ladi va u surish 
harakati deyiladi. Asosiy harakat kesish harakati deb, asosiy harakat 
tezligi esa kesish tezligi deb ataladi.
Randalash jarayoni, asosan, ko‘ndalang randalash va bo‘ylama 
randalash dastgohlarida tegishli keskichlar bilan amalga oshiriladi. 
Randalash keskichlari odatda egik bo‘ladi. K o‘ndalang randalash 
dastgohlarida asosiy harakatni keskich, surish harakatini esa tanavor 
bajaradi, bo‘ylama randalash dastgohlarida tanavor asosiy harakatni 
bajarsa, keskich surish harakatini bajaradi (1 1.1-rasm, e).
11.1-rasm. Dastgohlarda kesib ishlashning asosiy turlari: a - y o ‘nish; 
b - parmalash; d-frezalash; e - randalash; f-jilvirlash.
0 ‘yish jarayoni, asosan, o‘yish dastgohlarida maxsus keskichlar 
bilan bajariladi. Bunda o ‘yish jarayoni uchun keskich asosiy (ilgari- 
lanma qaytarma) harakatni, tanavor esa surisfa harakatini bajaradi.
Parmalash jarayoni parmalash dastgohlarida turli tuzilishdagi 
parmalar bilan bajariladi. Bu jarayonda asosiy harakat ham, surish 
harakati ham parmaga beriladi (1 1.1-rasm, b).
Asosiy harakat parmaning aylanishidan, surish harakati esa uning 
o ‘z o ‘qi yo‘nalishida ilgarilanma harakatidan iborat bo‘ladi.
Frezerlash jarayoni frezalash dastgohlarining turli tuzilishlarida 
ko‘p tilli asbob - freza bilan bajariladi. Bunda frezaning aylanma 
harakati (asosiy harakat) bilan tanavoming ilgarilanma harakati 
(surish harakati) qo‘shilishi natijasida qirindi yo‘niladi (1 1.1-rasm, d).
178

---

Jilvirlash jarayoni maxsus tuzilishdagi dastgohlarda jilvirlash 
toshi 
bilan 
bajariladi. 
Silindrik 
yuzalar 
doiraviy jilvirlash 
dastgohlarida, yassi yuzalar esa tekis jilvirlash dastgohlarida 
jilvirlanadi. Silindrik yuzalami jilvirlashda (11.1-rasm, f) tanavorga 
aylanma harakat berish bilan birga, ilgarilanma-qaytar harakat 
(bo‘ylama-surish harakati) ham beriladi. Jilvirlash toshi ham aylanma 
harakat (asosiy harakat) qiladi, ham ko‘ndalang yo‘nalishda 
harakatlanadi, tanavoming har qaytishida kesish chuqurligi biror t ga 
qadar surilib turadi (ko‘ndalang surish harakati). Yassi yuzalami 
jilvirlashda asosiy (aylanma) harakat ham, vertikal yo‘nalishda uzlukli 
(kesish chuqurligi biror t ga qadar) surish harakati ham jilvirlash 
toshiga, bo'ylama surish harakati (ilgarilanma - qaytar harakat) va 
ko‘ndalang yo‘nalishda uzlukli surish harakati tanavorga beriladi.