A yuldashev

5 -§ . Soliqlarning fiinksiyalari
S oliqlar quyidagi funksiyalam i bajaradi:
- xazina (fiskal) funksiyasi;
- rag 'b atlan tirish funksiyasi;
- n azo rat funksiyasi.
Ayrim iqtisodchilar bu funksiyalar safiga taqsim lash va iqtisodiyotni 
tartibga solishni h am qo'shadilar. Lekin, fikrim izcha, soliqlar asosan 3ta 
funksiyani bajaradi. B ular xazina, rag'batlantirish va taq sim lash fuksiya- 
laridir.
X azina (Fiskal) funksiyasi (fiskal lotincha Fiscus so 'z id a n olingan 
bo'lib, g 'a z n a degan m a ’n oni anglatadi). Fiskal funksiya davlatning iqti- 
sodiyotga aralashuvi u c h u n obyektiv sh art-sh aro it vujudga keltiradi.
B udjet daro m ad larin i t a ’m inlash soliq tizim i vazifalaridan bittasi 
xolos. Soliq tizim i a n a shu vazifani hal etar ekan, ja m g 'a rm a va ishlab 
chiqarishning o 'sish jarayonlariga to 'sq in lik qilm asligi, ijtim oiy adolatni 
buzm asligi, xalq xo'jaligi tarkibiy tuzilishiga salbiy t a ’sir etm asligi, bozor 
jarayoniga p u tu r yetkazm asligi zarur.
B ozor m u n o sab atlam in g shakllanishi va rivojlanishi sh aro itid a aynan 
soliqlar davlatning iqtisodiyotga t a ’sir o'tkazishidagi asosiy vositalardan biri 
bo 'lib qolm oqda. D avlatning iqtisodiy funksiyalari bajarilishi orqali xo 'ja- 
ligining rivojlanishi rag 'batlantiriladi, shuning barobarida soliqlarning xa­
zina (fiskal) funksiyasi u ch u n bazani kengaytiriladi. O qilona tashkil etilgan 
daviat soliq siyosati soliqlar m exanizm ini ishlab chiqarishni rag 'b atlan ­
tirish, rivojlantirish u ch u n foydalanishga im kon beradi.
10

---

S oliqlam ing izga solib turuvchi 
sifatidagi 
funksiyasining aham iyati 
bozor sharoitida o ‘sib boradi, bu davrda tadb irk o rlam i m a ’m uriy qaram
qilish usullari y o 'q b o 'lib kctadi yoki ju d a oz holda qoladi, korxonalar 
faoliyatini farm oishlar, k o 'rsa tm a lar va buyruqlar yordam ida idora qilish 
huquqiga ega b o'lgan «yuqori tashkilot» tushunchasining o 'zi asta-sekin 
y o'qola boradi. Biroq, iqtisodiy faollikni izga solib turish, uning rivojla- 
nishini jam iyat u ch u n m aqbul b o'lgan y o'nalishda rag'batlantirish zaru- 
riyati saqlanib qoladi.
S hunday qilib, soliqlam ing rag'batlantirish funksiyasi 
orqali ishlab 
chiqarish korxonalari yangi tashkil etilgan paytlarida soliqlardan ozod 
etiladi va boshqa im tiyozlar beriladi. Ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatish 
korxonalarga soliq im tiyozlari bcrish orqali ulam ing m oliyaviy-iqtisodiy 
ahvolini yahshilashga erishiladi.
Soliqlam ing nazorat funksiyasiga kclsak, soliq m cxanizm i milliy d a ro ­
m adning m uayyan qism ini soliqlar orqali budjetga 
to 'p la sh zarurligidan 
kelib ch iq q an holda, u lam in g obyektlarini, soliq to 'lovchilarini, soliq 
stavkalarini to 'g 'r i belgilash ham da soliqlam i o 'z vnqtida to 'g 'ri hisoblab 
budjetga o 'tk azish ja ra y o n in i nazorat qilib boradi Bu nazorat do im o ta q ­
sim lash funksiyasi 
bilan 
yo n m a-y o n olib boriladi Soliqlam ing nazorat 
funksiyasi bn’zan taqsim lash funksiyasidan ham kcngayib kctadi. C hunki 
taqsim lashda faqat pul m unosabatlari bilan chcgaralanib qolinsa, soliqlar- 
ning nazorat funksiyasi pul m unosabatlari orqali 
taqsim lashdan tashqari 
soliq obyektlarini b uyum shaklida ham to'liqligi, m ahsulotlar qoldiqlari, 
hom ashyo va yoqilg'ilardan boshqa m anbalardan foydalanish ustidan ham
nazoratga aylanadi. D em ak, soliqlam ing nazorat funksiyasi soliq idoralari 
to m o n id an olib boriladigan um um iqtisodiy nazoratining nazariy asosini 
tashkil etadi. B ozor iqtisodiyoti sharoitida soliq idoralarining nazorati 
xo'jalik qonunchiligi talablari asosida olib boriladigan nazoratga aylanadi.