A yuldashev

Ikkinchidan. Ilgarigi b uyruqbozlik, iqtisodiyotni m arkazlashgan bosh- 
qarish davrida o 'm atilg an soliqlar b o z o r iqtisodiyotini boshqarish davriga 
m os kelm ay qoladi.
Bu davrda korxona va tashkilotlarga keng m oliyaviy erkinliklar, y a’ni 
o 'z moliyaviy m anbalarini o'zlari taqsim lashi, o 'z ishchi va xizm atchilariga 
ish haqini o'zlari belgilashi, b a h o n i o'zlari aniqlashi budjetga h ar xil 
to 'lo v la r em as, balki qonuniy, q a t’iy soliqlar bo'lishligini talab etadi.
Ish haqi xarajatlarining oshib ketishi natijasida foydadan ajratm aning 
tushm ay qolishi yalpi d aro m a d d an soliqqa o'tishga zaruriyat yaratadi.
O borot solig'i esa asosan davlat belgilaydigan bah o lar farqi sifatida 
ifodalanar edi. K orxona va tashkilotlarga o 'z tovar va xizm atlariga 
b aholam i o'zlari belgilash huquqi berilganligi davlat q o 'lid a n bu huquqni 
olib qo 'y d i. Endi bah o lar farqi b o 'y ic h a oborot olish im koniyati yo'qoldi. 
Shuning u ch u n bu soliqni ham tu b d a n o 'zgartirib 
q o'shilgan 
qiym at 
solig'iga o 'tildi.
Uchinehidan. B ozor iqtisodiyotiga o 'tis h davri o g 'ir b o 'la r ekan, bu 
davrda ishlab chiqarish darajasi pasayishi, ishsizlar sonining ortib ketishi, 
moliyaviy tanqislik, pul inflatsiyasi, b ah o lam in g keskin oshib ketishi yuz 
berib, budjet 
xarajatlarini tez k o 'payib ketishiga ham olib keldi. U lam i 
qoplash u chun esa salm oqli d aro m a d lar bo'lishi talab etildi. D arom adlam i 
faqat to 'g 'r i soliqlar orqali budjetga jalb qilish yetarli b o 'lm ay qoldi. 
S huning u chun to 'g 'ri soliqlardan tashqari egri soliqlam i q o 'llash zarur 
bo'ldi.
To'rtinchidan. O 'z m ustaqilligini e ’lon qilgan O 'zbekiston Respubli­
kasi o 'zin in g yangi soliqlar tizim iga ega b o'lishi va ilgari M arkaz belgi- 
lagan soliqlardan voz kechishi kerak edi.
Bu m a ’naviy jih a td a n ham za ru r b o 'lg an edi.
Y uqoridagilam ing jam i yig'ilib O 'zbekiston 
Respublikasi soliq tizi- 
m ini qayta qurishni obyektiv za ru r qilib qo'ygan edi.
Soliq tizim ini tashkil etuvchi soliqlam i respublikam iz ijtim oiy- 
iqtisodiy 
hayotidagi harakatiga qarab turli guruhlarga bo'lish m um kin. 
Y uqorida qayd etilganidek, iqtisodiy m ohiyatiga qarab soliqlam i to 'g 'ri va 
egri soliqlarga b o 'lish m um kin.
T o 'g 'ri soliqlar to 'g 'rid a n to 'g 'ri haqiqiy darom ad oluvchi yoki m ulk 
egasidan olinadi. U lam ing obyekti yalpi d aro m ad , m ulk qiym ati, yer 
m aydoni, ot kuchi va boshqalar bo'ladi. B unday soliqlarda huquqiy va
15

---

haqiqiy soliq to'lo v ch i ilgaridan aniq va bitta. Soliqni soliq to'lo v ch in in g
o ‘zi to'laydi. Bu soliqlarning m anbayi korxonaning x o'jalik - m oliya 
faoliyati yakuni, y a’ni darom addir. O 'zbekistonning to ‘g‘ri soliqlariga 
korxona va tashkilotlam ing d arom adidan soliq, m o l-m u lk solig‘i, tra n s­
port vositalari egalari solig‘i, yer solig'i, aholining d aro m a d solig'i va bosh­
qalar kiradi.
Egri soliqlar sotilayotgan tovar, bajarilayotgan ish, ko'rsatilayotgan 
xizm atlar qiym atiga u stam a tarzda undiriladi.
U lar to v a r qiym ati yoki xizm at t a ’rifi sum m asini oshiradi.
U lam i shunday qaraganda m ahsulot sotuvchi yoki xizm at k o 'rsa- 
tuvchi to ‘layotganday bo'lad i. H uquqiy jih a td a n ulam i 
m ahsulot sotuv- 
c h ilar to 'la y d i, (lekin haqiqiy soliq og'irligini o 'z zim m asiga oluvchilar 
boshqa, yashiringan). Egri soliqlarning haqiqiy to'lovchisi sotilgan tovar va 
ko‘rsatilgan xizmatni iste’mol qiluvchi korxonalar va oqibat natijada aholi.
Egri soliqlar guruhiga q o'shilgan qiym at solig'i, aksiz solig'i va boj- 
xona bojlari kiradi.
Soliqlar huquqiy va jism oniy shaxslardan ya’ni korxonalar va aholi- 
dan olinadigan soliqlarga bo'linadi.
H uquqiy shaxslardan undiriladigan soliqlar byudjet daro m ad id a hal 
qiluvchi o 'rin n i egallaydi. Bularga q o'shilgan qiym at solig'i, aksiz solig'i, 
darom ad solig'i, korxoanlar m ol-m ulki solig'i, korxonalar tran sp o rt vosi­
talari egalari solig'i, yer solig'i, d am olish joylarida, sanoat qurilishi solig'i 
kiradi.
H uquqiy shaxslardan olinadigan soliqlarning m uhim xususiyati u lar 
naqd pulsiz hisoblashlar orqali olinadi va hisoblashish oso n bo'ladi.
Jism oniy shaxslardan olinadigan soliqlar bizning respublikam izda bu d - 
je t d arom adlarida hal qiluvchi 
o 'rin egallam asa ham u lam in g d aro m a d ­
lam i boshqarib turishda aham iyati katta.
Jism oniy shaxslar to 'la y d ig an soliqlarga daro m ad solig'i, aholi m ol- 
m ulk solig'i, yer solig'i, reklam a solig'i, transport vositalarini, m aishiy va 
hisoblash texnikasini qayta sotish solig'i va boshqalar kiradi.
Budjetga o 'tk az ish nuqtayi nazaridan soliqlar u m um davlat 
soliqlari 
va m ahalliy soliqlarga b o'linadi.
U m um davlat soliqlariga q o'shilgan qiym at solig'i, aksiz solig'i, kor­
x onalar darom adiga soliq, aholi darom adiga soliq va b oshqalar kiradi.
U m um davlat soliqlarining m u h im xususiyati u la r respublika budjetiga 
tushib, m ahalliy budjetlarga h am u la m i darom ad va xarajatlarini teng- 
lashtirish u ch u n ajratm alar beriladi.
M ahalliy soliqlar faqat h ar b ir hududdagi m ahalliy hokim liklar budje­
tiga tushadi, boshqa byudjetlarga ajratm alar berish bo'lm aydi.
B unday soliqlarga yer solig'i, jism oniy shaxslam ing m o l-m u lk solig'i, 
dam olish joylarida sanoat qurilishi solig'i, tran sp o rt vositalari soliqlari 
kiradi. B ulardan tashqari m ahalliy soliqlar va turli yig 'im lar kiradi.
B ozor iqtisodiyotiga o 'tish davrida xilm a-xil faoliyat va m ulk shakl- 
laridagi korxona va tashkilotlam i um um davlat chora tadbirlarini m oliya-
16

---

lashtirishda qatnashishlari ijtim oiy, iqtisodiy zaruriyatdir. Hozirgi m oliya­
viy tanqislikni asosan byudjet tanqisligini e ’tiborga olib soliqlam ing yangi 
turlari h am kiritilshi m um kin. C hunki bozor iqtisodiyotining infrastruk- 
turasiga xizm at qiladigan xilm a-xil soliqlar boMishi zarur.