A yuldashev

TAK.RORLASII UCHUN SAVOLLAR
1. Soliq va soliqsiz to'lovlarga nim alar kiradi?
2. S oliqlam i iqtisodiy m ohiyati va aham iyati nim adan iborat?
3. S oliqlam ing obyektiv zarurligi nim adan iborat?
4. Soliqlar qanday fim ksiyalam i bajaradi?
5. Fiskal funksiyasi?
6. R ag'batlantirish funksiyasi?
7. N azorat funksiyasi?
II

---

I I bob. 0 ‘ZB EK ISTO N R ESPUBLIK A SIDA SO LIQ 
T IZ IM I VA S O L IQ STAVKALARI
l - § . 0 ‘zbekistonda soliq solish tizimi va uning asosiy elementlari
Biz a w a lo , soliq tizim i va soliq solish tizim i tu shunchalarining bir- 
biridan farqini bilishim iz zarur.
Bu yerda nazariy jih a td a n soliq tizim i deganda soliqlar yiq‘indisi 
tushuniladi. Soliq solish tizim i d eganda iqtisodiyot subyektlarini m uayyan 
soliqlarga to rtish n in g tashkiliy 
usullari yig'indisi tushuniladi, ya’ni soliq 
solish tizim i am aliy uslublar yiq'indisidir.
S hunday qilib, soliq solish tizim i deb, Oliy M ajlis to m o n id an bel- 
gilangan va ijrochi id oralar to m o n id an undiriladigan soliqlar-ning tuzilish 
usullari va tam oyillari yiqindisiga aytiladi. Bu tizim ning o ‘m i jam iyatning 
ijtim oiy-iqtisodiy tizim i bilan aniqlanadi.
H ozirgi davrda O 'zbekistonning soliq solish tizim i davlatning b o zo r 
iqtisodiyoti sharoitidagi fim ksiyalarini m ablag1 bilan ta ’m inlash zarurligi 
bilan belgilanadi.
Soliq solish tizim ining b ir q an c h a elem entlari mavjud va b ular quyi- 
dagilardan iboratdir: soliq subyekti, obyekti, m anbasi, soliq stavkasi, so­
liq solish birligi, soliqlardan im tiyozlar va boshqalar kiradi.
Soliq subyektlari bu soliq m unosabatlarining ishtirokchilaridir. Bularga 
asosan soliq t o ‘lovchilar: yuridik shaxslar-korxona, tashkilot, firm a va jis- 
m oniy shaxslar-aholi kiradi. Ikkinchi to m o n d a n soliq subyektiga daviat 
kiradi, y a’ni soliq oluvchi.
^Soliq obyekti-bu soliq solinadigan darom ad, narsa (buyum ), m ulk 
qiym ati, tovar, yer m aydoni, ot kuchi va boshqalar. K o 'p in ch a soliq nom i 
obyekt nom i bilan ataladi. M asalana, yer solig'i yoki darom ad solig‘i. -
Soliq m anbayi - bu soliq to 'lo v c h i (subyekt)ning darom adidir. D a ­
rom ad, yalpi" d aro m ad , tushum . B a’zi soliqlarda soliq obyekti va m a n ­
basi bir b o 'lad i. M asalan, korxonalar darom adiga soliqda obyekt yalpi 
d arom ad, soliq m anbasi d aro m ad d ir
A holining d aro m a d solig’ida obyekti yalpi darom ad, m anba h am yalpi 
darom ad.
M arkazlashgan pul fondini tashkil etadigan soliq va yig'im lar tu r- 
larining yiq'indisiga soliq tizim i deb ataladi.
T izim -b u yig'm a tushu n ch ad ir. Bu tushunchada soliqlarning bir-biri 
bilan bog'liqligi ham ifoda etilgan.
Soliq tizim ining elem entlari soliq obyektiga qarab uch guruhga b o ‘- 
lish m um kin: o b o ro td an , d aro m a d d an va m ulklar qiym atidan olinadigan
12

---

soliqlar. O borotdan olinadigan soliqlarga qo'shilgan qiym at solig'i, aksiz 
solig'i, konlardan foydalanganligi u chun soliq, bojxona boji kiradi. D a- 
rom addan olinadigan soliqlarga foyda solig'i va darom ad soliqlari kiradi.
M ulklardan olinadigan soliqlarga m ol-m ulk solig'i va yer soliqlari 
kiradi.
Iqtisodiy m ohiyatga qarab soliqlam i to 'g 'ri va egri soliqlarga bo'lish
m um kin.
T o 'g 'ri soliqlar bevosita daro m ad oluvchi m ulk egasining d aro- 
m adlaridan (foydalaridan) olinadi. B unday soliqlarda huquqiy va haqiqiy 
soliq to'lo v ch i bitta shaxs b o 'lad i. Soliq ilgaridan aniq belgilangan bo'ladi. 
U ning m anbayi bo 'lib korxona va tashkilotlam ing xo'jalik faoliyati 
natijasida erishilgan m oliyaviy yakun hisoblanadi Aholi soliqlarida esa 
soliq m anbayi bo 'lib to 'g 'r id a n -to 'g 'ri aholining darom adi 
hisoblanadi. 
Foyda (darom ad) solig'i, yer solig'i va darom ad solig'i to 'g 'ri soliqlam ing 
eng m uhim turlaridir.
Egri soliqlar korxona va tashkilotlar faoliyatining moliyaviy yakuniga 
b og'liq bo'lm aydi. U lar sotilayotgan tovarlar va xizm atlar oborotiga (ba- 
hosiga) ustam a tarzda belgilanadi.
U la r so'zsiz tovar qiym ati va xizm at sum m asini oshiradi va iste’m olni 
kam aytiradi. Bu soliqlam i b a ’zan ist’mol soliqlari deb ham ataladi. B unday 
qaraganda, ulam i go'yo m ahsulot sotuvchi yoki xizm at ko'rsatuvchi to ‘- 
layotgan b o'ladi. Aslida esa u lam in g haqiqiy to'lovchisi tovar va xiz- 
m atlarni iste’m ol qiluvchilar b o'ladi. Egri soliqlar guruhiga qo'shilgan 
qiym at solig'i, aksiz solig'i va bojxona bojlari kiradi.